Üç Nefli Bazilikal

Latince “basilical”, Yunanca “basilike” kelimesinden türemiş olan basilika kelimesi dikdörtgen planlı olup, sütun ya da payelerle birbirinden ayrılan neflerden meydana gelen yapılardır. Roma döneminde genellikle toplantı için inşa edilen bu kiliseler, Geç Antik-Erken Bizans döneminde çok fazla tercih edilen kilise plan tipolojisi olmuştur (Mimiroğlu, 2015: 271).

Bazilikal planda inşa edilen ilk kilise M.S. 313 yılında İmparator Konstantin’in Roma’ da yaptırmış olduğu Aziz John Lateran Kilisesi’dir. 6. Yüzyılın sonuna kadar gördüğümüz İstanbul, Anadolu, İtalya, Yunanistan, Suriye, Kudüs ve Mısır’daki bazilikal planda inşa edilen kiliseler, bölgesel özelliklerinden dolayı farklılıklar gösterse de temelde benzer yapılardır (Mimiroğlu, 2015: 271).

Bazilikal plandaki yapılar genellikle doğu-batı doğrultusunda uzanan ve uzunlamasına dikdörtgen planda gelişen yapılardır. Giriş cephesi hep batı cepheden sağlanmaktadır. Yapının doğu cephesinde dışa taşkın olarak yapılan apsis bölümü görülmektedir. İnsanların toplandığı ana mekân olarak adlandırılan naos bölümü, iki destek dizisi ile neflere ayrılmaktadır. Bu planda inşa edilen yapılar genellikle üç neflidir. Geniş toplumun yaşadığı bölgelerde yahut kentlerde beş nefli örneklere de rastlanılmaktadır. Bu planda orta nef yan neflere göre daha geniş tutulmuştur. Apsisin önünde sunak masası olarak adlandırılan bema bölümü yer almaktadır.

Toplumun bema kısmına girmesi yasaktır ve insanlar nef bölümünde bir araya gelmektedir ( Tiryaki, Uzbek, 2010: 11).

Hristiyan dini mimarisinde en eski ve en yaygın olarak kullanılan bazilikal plan tipi,

Roma Dönemi’nde ticaret ve yargı amaçlı olarak yapılan dikdörtgen planlı toplantı salonları, Avrupa Ortaçağ ve Bizans mimarisinde dinsel yapı olarak da kullanılmıştır. İlk bazilikal plan tipinin inşasında Roma bazilikasından faydalanılmıştır. Tipik bir bazilikal plan tipinde ortada nef ve bunun iki yanında yan nefler, doğu cephesinde apsis, batı cephesinde giriş ve narteks bölümü ya da revaklarla çevrili olan atrium (avlu) bölümü yer almaktadır (Açıkalın, 2019: 46).

Anadolu’da görülen erken dönem bazilikal planlı yapıların boyutlarının genellikle 20 ile 30 m. arasında değiştiği bilinmektedir. Anadolu’nun çoğunluğunda 30 m.’den daha uzun kiliselerin az olmasına rağmen, Batı Anadolu’da görülen bazilikalar daha büyük tutulmuştur (Ceylan, 2000: 190-191)

Bazilikal planda yapılan kiliseler genellikle ya beş nefe ya da üç nefe ayrılmaktadır. Orta nef geniş iken yan nefler dardır. Naos bölümünün doğusunda bema, en doğusunda ise yarım kubbe ile örtülü apsis görülmektedir.

Tez çalışması içerisinde incelenen yapılardan yalnız üç kilise, üç nefli bazilikal planda inşa edilmiştir. Bunlar Aynalı (Fırkatan) Kilisesi (Kat. No: 10, Şek.12), Mehmet Akcur Evi Yapısı (Kat. No: 26, Şek.13), Ali Yetim Evi Yapısı’dır (Kat. No: 27, Şek.14). Bu kiliselerden Aynalı (Fırkatan) Kilisesi bir vadi içinde yer alırken diğer iki kilisenin evin bodrumunda yer aldığı saptanarak belgelenmiştir. Mehmet Akcur Evi Yapısı ve Ali Yetim Evi Yapısı’nın bu planda inşa edilmiş olsa da içerisinde apsis bölümünün olmaması buranın toplantı bölümü olma ihtimalini düşündürmektedir.

Üç nefli bazilikal planda inşa edilen bu kiliselerin uzunlamasına dikdörtgen planlı olduğu ve üç nefe ayrıldığı belgelenerek tespit edilmiştir. Yan neflerin sütunlar ile orta neften ayrıldığı saptanmıştır. Orta nefin diğer yan neflere göre daha geniş tutulduğu incelenmiştir.

Aynalı (Fırkatan) Kilisesi ve Mehmet Akcur Evi Yapısı üç nefli olup, orta nefin beşik tonozlu yan neflerin ise düz tavanlı olduğu saptanmıştır. Orta nef geniş olmakla beraber yan neflerin dar olduğu tespit edilmiştir. Mehmet Akcur Evi Yapısı üç nefli bazilikal planda inşa edilmiş olup orta ve yan neflerin düz tavanlı olduğuna rastlanılmıştır.

Aynalı (Fırkatan) Kilisesi’nde yan nefler ikişer sütunla orta neften ayrılırken, diğer iki kilisede ise dörder sütunla orta neften ayrıldığı görülmüştür. Ali Yetim Evi Yapısı ile Aynalı (Fırkatan) Kilisesi’ndeki sütunlar silindirik formda iken Mehmet Akcur Evi Yapısı’ndaki sütunların çokgen formda yapıldığı incelenerek belgelenmiştir (Fot. 518).

Üç nefli bazilikal planda inşa edilen kiliselerin apsis bölümlerinin yuvarlak kemerli olduğuna rastlanılmıştır. Mehmet Akcur Evi Yapısı’nın ek mekân içerisinde sağır nişlerin olduğu tespit edilmiştir (Fot. 512-514). Bu özelliğin diğer iki kilisede olmadığı belgelenmiştir. Ali Yetim Evi Yapısı’nın ek mekânın güneyinde pastophoria mekânının olduğuna rastlanılmıştır (Fot. 536). Aynalı (Fırkatan) Kilisesi ve Ali Yetim Evi Kilisesi’nin apsis içerisinde silme kuşağına rastlanılmıştır. Aynalı (Fırkatan) Kilisesi’nde yan apislerin olduğu tespit edilirken, diğer iki kilisede bu özelliğe rastlanılmamıştır. Aynalı (Fırkatan) Kilisesi’nin güney yan apsisinin niş şeklinde yapıldığı görülürken, kuzey yan apsisi küçük bir apsis olarak tasarlanmıştır. İç kısmında sunak masasının olduğu tespit edilmiştir (Fot. 160).

Ali Yetim Evi Yapısı ve Aynalı (Fırkatan) Kilisesi’nde nef ayrımını yapan sütunlar, kare kaideli ve silindirik formda iken Mehmet Akcur Evi Yapısı’ndaki nef ayrımını yapan sütunlar, kare kaideli ve sekizgen formda yapılmıştır (Fot.515). Ali Yetim Evi Yapısı ve Aynalı (Fırkatan) Kilisesi’nde bulunan sütun başlıklarının kare formlu olduğu saplanılırken Mehmet Akcur Evi Kilisesi’nde bulunan sütun başlıklarının sepet formunda olduğu görülmüştür.

Aynalı (Fırkatan) Kilisesi’nde narteks bölümü (Fot.153) görülürken diğer iki kilisede bu özelliğin bulunmadığı kayıtlara geçmiştir. Aynalı (Fırkatan) Kilisesi’nde toplantı bölümüne rastlanılmıştır (Fot.166). Tez çalışması dâhilinde incelenen bu üç

nefli bazilikal planlı kiliselerde, apsis ile bemayı ayıran templon duvarının olduğu incelemeler sonucu anlaşılmıştır.

Anadolu Bizans mimarisinde yoğun olarak görülen bu planın Kapadokya bölgesi örnekleri arasında Avcılar Durmuş Kadir Kilisesi, Göreme 14 Nolu (Aynalı) Kilise, Güzelöz 3b Nolu Kilise, Soğanlı B Kilisesi, Ayvalı Kilise, Avcılar Bezirhanı Bazilikal Kilise sayılırken, Frigya bölgesinde Afyon-Bayat Kilisesi, İhsaniye Ayazin C Kilisesi, Ayazin III Nolu Şapel, İnpazarcık Yayla Alacain Kilisesi, Lykaonia bölgesinde ise Sille Koimesis Tes Panagias Kilisesi üç nefli bazilikal planda inşa edilen kiliselerin örnekleri arasında sayılabilir.