Türk edebiyatında Tanzimat sonrası Batı edebiyatından alınmış olan ve bilinen nazım şekillerinin vezin, kafiye, mısra kümelenmesi gibi unsurlarını dikkate almayan nazım şekilleri serbest nazım şekilleridir103. Şairlere istedikleri gibi şiiri düzenleme imkânı sunabilen Özbek edebiyatında “Erkin Şiir104” olarak adlandırılan serbest şiir, Nasir’in de tercih ettiği bir şiir türüdür.
Nasir’in incelediğimiz eserinde mısra kırılmalarıyla ve dizilmeleriyle görüntüye dayalı müstakil bir serbest şiiri yer almadığı halde bent ve bentlerdeki mısra sayıları birbirinden farklı vezinsiz üç serbest şiiri yer almaktadır. Bu üç şiirde ahenk, ağırlıklı olarak, mısra kırılmalarıyla sağlanmıştır. Belli bir vezne bağlı kalmadan yazılan bu şiirlerde kelimenin dizilişiyle sağlanan iç ahenk de son derece güçlüdür.
103 Çetin, a.g.e. : 158.
104
Şairin belli bir nazım birimine bağlı kalmadan yazdığı serbest şiirlerinde bentlerdeki mısra sayısı 15 ile 163 arasında değişiklik gösterirken, bent sayısı 5’i geçmemektedir. Belli bir kafiye düzeniyle oluşturulmamış bu şiirlerde bazı bentlerde ve mısralarda düz, çapraz kafiye görülse de bu kafiye düzenli bir kafiye değildir. Mısralardaki hece sayıları birbirinden farklı olan bu şiirlerde ahenk, mısra tekrarları, mısralardaki ses tekrarı ve düzensiz kafiyelerle sağlanmıştır.
Bu serbest şiirlerde belli bir vezne bağlı kalınmadığı halde “Quyåş Bilän
Suhbät” isimli şiire genel olarak baktığımızda mısradaki hece sayılarının düzensiz bir şekilde ikiden on ikiye kadar (2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12) değiştiğini görürüz. 87, 35, 26 ve 35 mısradan oluşan toplam dört bentlik şiirin 35 mısralık ikinci bendinde düzenli bir kafiye yokken, 9’lu hece vezniyle yazılmış olmasından hareketle, mısralardaki anlam bütünlüğünün bazen iki bazen de üç mısrada tamamlandığını varsaydığımızda şiir için şunları söylememiz mümkündür:
5+4, 4+5, 2+2+5, 2+7, 2+3+4, 3+3+3 şeklinde 9’lu hece veznine tamamlanan mısralar dışında sadece düzensiz olarak 7, 8, 10, 11 ve 12’li hece vezinlerine sahip 18 satırın yer alması; Nasir’in şairlik yeteneği de göz önüne alınarak, şairin şiiri yeknesaklıktan uzaklaştırma kaygısıyla açıklanabilir.
“Bådåm Güllägän Kéçäsi” başlığını taşıyan ikinci serbest şiir 163, 45, 58, 21 ve 15 mısradan müteşekkildir. 2’den 9’a kadar uzanan hece vezinleri şiirin bütününde düzensiz şekilde yer almaktadır. Bunun yanı sıra iki ya da üç mısrada anlam bütünlüğünün sağlandığını düşündüğümüzde şiirin genelinde ağırlıklı olarak 13’lü ( 4+4+5, 5+3+5, 6+7, 8+5, 5+8 şeklinde) ve 12’li (7+5, 5+4+3, 4+8, 4+4+4 şeklinde) hece vezni kullanılırken, 12 mısrada bu duruma uyulmayarak 5’li, 8’li ve 9’lu hece vezinleri tercih edilmiştir.
Serbest tarzda yazılan son şiir “Åq Yuvib, Åq Täräb”, 50+26 mısradan oluşan iki bentli bir şiirdir. Đkinci bentte yer alan son mısra ilk bentteki bir ifadenin tekrarıyla oluşturulmuş bir mısra olduğu için, bu son bendi 25 mısralık bir bent olarak değerlendirebiliriz. Bu durumda bentteki mısra sayıları itibariyle ilk bent, ikinci benttin iki katı olacak şekilde 50 mısradan ibarettir. Yani, bu şiirde belli bir nazım birimine bağlı kalınmamakla birlikte bentlerdeki mısra sayılarında sistematik bir düzen olduğunu söylemek mümkündür. Vezin itibariyle belli bir düzen göremediğimiz şiirde 2 heceden 9 heceye kadar uzanan mısralar mevcuttur. Bununla
birlikte anlam bütünlüğünün birden fazla mısrada tamamlandığını düşündüğümüzde diğer şiirlerden daha farklı bir tablo karşımıza çıkmaktadır. Đlk başta belli bir vezne bağlı kalınmadan yazıldığını düşündüğümüz şiirde sadece tek bir mısraının bir sonraki ya da bir önceki mısraı ile birleştirilmesine gerek kalmadan anlam bütünlüğünü tamamlaması ve mısradaki hece sayısının 14 olması bize farklı bir açı yaratmıştır. Buradan hareketle şiiri tekrar incelediğimizde 12’li, 14’lü ve 15’li hece vezinlerinin bir arada kullanıldığını ve 14’lü hece ölçünün ağırlıklı olarak tercih edildiğini görmekteyiz. Kanaatimizce bu üç vezin şiire belli bir sistematiğe bağlı olarak yerleştirilmiştir. Şair şiir içerisinde vezinleri değiştirirken bir düzen içerinde hareket etmiştir. Đlk mısraında 12’li (7+5) hece vezniyle kullanılarak başlayan şiirde 5 (kırılmış mısralarla 10) mısra sonra yine 12’li hece vezni karşımıza çıkar ve bu aradaki tüm mısralar 14’lü hece vezniyledir. Bu 12 heceli satırdan sonraki 11. mısra, tekrar eden iki mısra dâhil edilmediğinde, yine 12’li hece vezniyledir ve aradaki satırlar 14 heceden oluşmaktadır. Đki mısra sonra bu seferde 14’lü heceden 15’li hece veznine geçilir. Bu vezinle bir satır daha yazıldıktan 5 mısra sonra 15’li hece vezniyle oluşturulan bir satır karşımıza çıkar ve daha önceki mısralar yine 14’lüdür. 15’li hece veznine sahip bu mısradan sonraki 5 mısraı boyunca da 15’li hece vezni kullanılır. Şiirin genelinde hâkim olan 14’lü hece vezninden 12’li ve 14’lü hece veznine geçilirken belli bir mısra sayısı esas alınmıştır. “Åq Yuvib, Åq Täräb”; 12’li tek mısraı + 14’lü 5 mısraı + 12’li tek mısraı + 14’lü 2 mısraı + 15’li 2 mısraı + 15’li tek mısraı + 14’lü mısraı + 15’li tek mısraı + 14’lü 5 mısraı şeklinde ritmik bir tekrarla karşımıza çıkmaktadır.
Serbest şiir olarak değerlendirdiğimiz bu şiirlerde ilk bakışta belli bir ölçü ve kafiye düzeni yer almazken, anlam bütünlüğünün birden fazla mısraında tamamlandığını düşündüğümüzde farklı sonuçların ortaya çıkması tamamen kendi kanaatlerimizle ilgilidir. Dil ve edebiyat fakültesini tamamlaması aynı zamanda Özbek şiirine yeni bir ahenk katması gibi hususlarda edindiğimiz bilgiler ve şiirlerinden hareketle Nasir’in şiirde bir arayış içinde olduğunu, kendine özgü bir şiir anlayışını da ortaya koyduğunu söylememiz mümkündür.
I.2.2. Tekrarlar
Usman Nasir; şiirde ahengi sağlamak, vurgulamak istediği düşünceyi pekiştirmek ve şiirin bütünlüğünü korumak için sık sık tekrara başvurur. Kafiye ve redif şairin mısra sonlarında en çok tercih ettiği ahenk unsurudur. Bunun dışında kelime ve ifade tekrarlarını da sıkça kullanmıştır.
Bu tekrarların vurguyu artırmak için mısra içinde, devam eden mısralarda veya bentlerde devam olduğu görülür.
Mısra tekrarlarında amaç ahengi sağlamak aynı zamanda mısradaki anlamı vurgulamaktır. Mısra tekrarları aynı bent içinde veya birinci bendin bir mısraının ya da herhangi bir bendin bir ya da iki mısraının diğer bent veya bentlerde tekrarı şeklinde de görülür.
Genellikle bent sayısı çok olan şiirlerde veya birden fazle bölümden oluşan bazı şiirlerde ilk bent veya ilk bendin bazı mısraıları ya da başka bentlerdeki bazı mısraıları tekrar edilir.
Bunun dışında bazı bentlerdeki ilk ya da son mısralar, bir sonraki bentte ya da bir başka bentte tekrar edilir.
Bir de bazı şiirlerin son bendinin ilk bendin tekrarı şeklinde olduğu da görülür.
Artık mısralı şiirlerdeki artık mısralar, genellikle ilk bendin ilk mısraının aynen tekrarı ya da kelime değişikliği ile tekrarıyla oluşur. Bununla birlikte bazı şiirlerde bendin ilk mısraı son bendin son mısraında da tekrar edilmiştir.
Çok mısralı bir ya da birkaç bentten oluşan şiirlerde şiirin başında ya da herhangi bir kısmında yer alan bir ya da daha fazla mısra, kelime ya da ifadenin bazen ritmik bazen de düzensiz olarak aynı bent içinde ya da diğer bentlerde tekrarlandığını görürüz.
Özellikle Sovyet rejimini övdüğü çok mısralı bentlerden oluşan şiirlerde şiirin ilk iki mısraının ya da başka bir bölümünde yer alan dört mısradan oluşan nakarat kısımların şiir içinde ve şiirin sonunda tekrar edilmesi de bir başka husustur. Çok bölümlü bir şiirin herhangi bir bendinin son iki mısraı son bendin sonunda tekrar mısraı şeklinde de yer alır. Hatta bu tekrar mısraılarının ya da ifade tekrarlarını şiirdeki bentler boyunca belli bir düzene bağlı kalmaksızın kullanarak şairin şiirler
yazması da arayış içinde olan ve yenilik peşinde koşan bir şair olduğunu da doğrular niteliktedir.
I.2.2.1. Ses Tekrarları
Şiirde ahengi sağlayan en önemli unsurlardan biri de ses uyumu, armoni denilen ses tekrarlarıdır. Bu ses uyumu, bir ya da birden fazla mısrada ünlü ya da ünsüz aynı veya benzer seslerin tekrarıyla sağlanır. Şiir içerisinde belli bir düzene bağlı kalınarak aynı seslerin birden fazla kullanılması, şiirdeki iç ahengi güçlendirir. Belli bir uyum ve sıralanış içinde şiirde yer alan bu seslerin tekrarıyla sağlanan ahenk; mısra içinde, mısra başlarında, mısra sonlarında veya bendin bütününde de görülebilir.
Şiirde ahenk unsuru olarak sayabileceğimiz bütün öğelerin Osman Nasir’in şiirlerinde yer aldığını söylememiz mümkündür. Özbek şiirine yeni bir ahenk katan şair, Özbek Türkçesiyle şiir yazma hususunda da son derece yetenekli bir kişiliğe sahiptir. Kendine özgü üslubuyla Sovyet hayatını, sosyal değişimi ve tabiat güzelliklerini şiir bütünlüğü içerisinde sunabilen ve yaşadığı dönemi tam anlamıyla şiirlerine yansıtabilen samimi, lirik bir şairdir.