Selanik Yahudi Cemaati

Selanik, Osmanlı idaresine girdikten sonra Yahudilerin tarihi açısından nadir rastlanacak bir gelişmeye adım atmıştır. Bu gelişmeden sonra Selanik başta İspanyol kökenliler olmak üzere Avrupa’dan da sürgün edilmiş onlarca Yahudi için toplanma ve buluşma noktası haline gelmiştir. Bu yüzden Selanik dünya tarihinde nüfusunun çoğunlukla Yahudilerin oluşturduğu şehirler arasına girmiştir⁸².

Osmanlı İmparatorluğu’nda olduğu gibi Selanik’in tamamında Yahudiler açısından başlıca toplumsal örgütlenme modelini mahalli cemaat denilen kahal yapısı oluşturmaktaydı.

79 Anastassıadou, Bir Osmanlı Şehri Selanik, s. 77-79.

80 Bayram, Selanik Limanı, s.37.

81 Ahmet Özgür, Selanik’te Kiliseler ve Etnik Kimlik İnşası, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2012, s.53.

82 Özgür Kolçak, Osmanlılarda Bir Küçük Sanayi Örneği Selanik Çuha Dokumacılığı (1500- 1650), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005, s. 12.

26

Osmanlı hâkimiyetinde yaşayan Yahudi nüfusu diğer Müslüman olmayan azınlıklar gibi İslam hukuku altındaki temel hak ve sorumluluklar çerçevesinde kendilerine ait bir özerk yönetime sahiptiler. İslam hukukunun bazı belirli şartları ve kuralları altında kalmak şartıyla ülkede yaşamaya devam edecek gayrimüslimlere süresiz şekilde bir sözleşme güvencesi vermesi, bu insanların özellikle medeni hukuk gibi işlerinde özerkliğe sahip olabilmeleri açısından önemlidir. Bunun haricinde kendi içlerindeki yönetimlerinde bizzat seçtikleri kişiler tarafından idare edilmişlerdir⁸³.

Selanik’teki Yahudilerin varlığı çok eski zamanlardan beri bilinmektedir. Aziz Paulus’un I. yüzyılda Selanik’teki Helenleşmiş Yahudiler için yazdığı mektuplar, gezgin Tudelalı Benjamin’in 1170 yılında şehirde 500 üyeli Yahudi cemaatinin olduğunu belirtmesi bunlara kanıt olmaktadır. 1290’da 2. Charles tarafından İtalya’dan,1375’te Macaristan’dan, 1391’da İspanya’dan kovulan Yahudilerin yerleştiği yer Selanik olmuştur. Zamanla oluşan gelişmelerden sonra Selanik’teki yerel Yahudi olan Romanyalara, ülkelerinden kovulmuş İtalyan ve Aşkenaz Yahudiler de eşlik etti. 1491 yılında şehre ilk gelenler daha önce Hristiyanlığı kabul etmek zorunda kalmış ve daha sonra pişman olmuş olan Mayarkalılar idi.

Bu gruba 1493 yılında Kastilyalılarve Sicilyalılar da katıldı. Kanuni Sultan Süleyman’ın 1526’daki Orta Avrupa seferleri sonrasında şehre kökeni Avusturya, Transilvanya ve Macaristan olan Aşkenaz Yahudiler gelmiştir. Kanunu Sultan Süleyman 1541 Budin seferinden sonra o bölgede yaşayan bazı Yahudileri Selanik ve İstanbul’a getirmiştir. Bu da Selanik’te bir araya gelen Yahudi toplulukları için ilginç bir gelişme olmuştur. Nüfus yapısı bir anda hızlı bir şekilde değişen Selanik, Yahudilerin yeni vatanları haline gelmişti. Ama bu hızlı bir şekilde değişim yüzünden cemaatin kendi içinde bazı sonuçlar ortaya çıkmıştır.

Talmud’u kabul etmeyen Karia mezhebine bağlı Yahudilerle şehrin diğer cemaatinden olanlar arasındaki anlaşmazlıklar Karia Yahudilerini İstanbul’a göçmeye zorlamıştır. Cemaati rahatsız eden başka bir olaysa kökeni Portekiz olan Baruş’un çıkardığı huzursuzluklardı.

Baruş, Müslümanları ve cemaat arasında aracı olması için Müslümanlar tarafından Yahudi kâhyası görevi verilmiş olmasına karşı gizlice yetiştirdiği çetelerle şehri soyma girişiminde bulunmuştu⁸⁴.

XVI. yüzyılda SelanikliYahudilerin bir kısmı eski memleketlerine döndüler. Tabii ki Selanik’e Avrupa’daki engizisyon baskılarından kaçıp gelenlerin şehirdeki hayata bakış açısı daha çok olumlu olmuştur. 1550 yılından itibaren şehre göçen Yahudilerin hızı eskiye göre

83 Kolçak, Osmanlılarda Bir Küçük Sanayi Örneği, s. 26.

84 Gilles Veinstein, “Seküler Bir Paradoks”, Selanik 1850-1918 “Yahudilerin Kenti” ve Balkanların Uyanışı, Çev.

Cüneyt Akalın, İletişim Yay, İstanbul 2001, s. 45-53.

27

yavaşlamıştır ve çeşitli sebeplerle göçmen kafilelerin Selanik’e gelmesi XVIII. yüzyıla kadar sürmüştür⁸⁵.

Şehirde yaşayan Yahudiler hayatlarını demircilik, bakırcılık, marangozluk, tenekecilik, mermercilik, arabacılık, kasaplık vb. işler yaparak devam ettirmeye çalışıyorlardı. Selanik Yahudilerinin iki yüzyıla dayanan altın çağı1700’lerle beraber zorlu bir döneme girmiştir. Ama buna rağmen Yahudiler Osmanlı sultanlarına diplomatik konularda yardım etmeye devam etmiştir. Mesela Sadrazam Kara Mustafa Paşa’nın doktoru İsrail Konegliano, 1699 Karlofça Antlaşması süresince ve Mois ben Judah ise İsveç kralı XII.

Charles’in İstanbul’a gönderdiği temsilciler ile yapılan görüşmede Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa tarafından görevlendirilmiş kişilerdi⁸⁶. Yahudi hekimlerin yanında hareme mal ve hizmet veren Rumca “kira” dedikleri Yahudi kadınlar aracılığı ile cemaat Osmanlı sarayı ile ilişkilerini yakın bir şekilde sürdürmüştür. Selanik’teki Yahudi hekimler genellikle üniversite eğitimi almıştı ve İslam ile Rönesans tıbbı konusunda birçok bilgiye de sahiptiler⁸⁷. Madencilik ve dokumacılık Yahudilerin iyi oldukları mesleklerdendi. Dokumacı ve kumaş boya ile gece gündüz sokaklarda evlerde çalışır, üretim yaparlardı. Bu kadar çalışkan olmaları onları bu konularda rakipsiz hale getirmiştir⁸⁸. Ama bu durumun bir kötü yanı vardı.

O da Yahudi mahallelerinde pislik ve zehirli su birikintileri hiç bitmezdi. Yahudiler yaygın olarak kortijo adlı konutları kullanırlardı. Kortijo 1,2 veya 3 katlı olup ortasında avluya sahip kiremit çatılı binalardı. Selanik Yahudiler için geçmiş zamandan günümüze kadar tarihi açıdan kültürel bir merkez olmuştur. Bir zamanlar Kudüs’te olduğu gibi Yahudi ulusunun anası olarak nitelendirilmiştir.Sinagogları, okulları ve fazla Yahudi nüfusuna sahip olmasıyla şehir “Küçük Kudüs” olarak anılmıştır⁸⁹.

85Veinstein, “Seküler Bir Paradoks”, s. 53.

86 Stanford J. Shaw, Osmanlı İmparatorluğunda Türkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, Kapı Yay, İstanbul 2008, s.

187.

87 Ünal, Selanik ve İzmir, s. 236.

88 Kolçak, Osmanlılarda Bir Küçük Sanayi Örneği, s.12.

89 Shaw, Yahudiler, s. 153-156.

28

III.2. Sosyal Hayatı Etkileyen Gelişmeler