Alan yazın incelendiğinde, yaratıcılığın tanımı ilgili birçok farklı görüşe rastlamak mümkündür. Bu görüşlerden bazıları aşağıda sunulmuştur:
“Yaratıcılık, bir soruna bilinen, alışılmış, daha önce kabullenilmiş ve beklenen yollar, yöntemler ve araçlar dışında yeni çözümler bulma sürecidir” (Yolcu, 2009: 197). Alper‟ e (2008: 9) göre yaratıcılık, “Varoluşa yeni şeylerin katıldığı bir zihinsel süreç; insan olma özelliklerinden biridir ve insanın uygarlaşmasıyla ortaya çıkar”. “Çağcıl görüşe göre ise yaratıcılık, her bireyde var olan ve insan yaşamının her bölümünde bulunabilen bir yeti, günlük yaşamdan bilimsel çalışmalara dek uzanan geniş bir alanı içine alan süreçler bütünü, bir tutum ve davranış biçimidir” (San, 1979: 177). Senemoğlu‟ na (2011: 543) göre, yaratıcılık, “Değişik durumlarda esnek, akıcı, özgün, alışılmıştan farklı bir şekilde düşünmedir”. Bender, (2014: 21) yaratıcılığı, “Her türlü soruna ve çözüm önerilerine çok yönlü bakabilmek, dolayısıyla sorunları çözebilmek için gerekli olan yeni boyutları görebilmek, yakalayabilmek ve kısa sürede çok seçenekli çözüm yolları bulmak” olarak tanımlamaktadır. Gartenhaus (2000: 15), yaratıcılığın öğelerini şu şekilde belirtmiştir:
1. Iraksak düşünme,
2. Bir insanın inanmaya hazır olmasına bakılmaksızın yeni düşünme yollarına zihninin açık olması,
3. Yeni arayışlara ve değişime yönelik amaç.
“Yaratıcılık, akıcılık eleştirel düşünme, esneklik, özgür düşünme, imgeleme, analitik düşünme, problem çözme, ıraksak düşünme, mantıksal düşünme, sezgisel düşünme vb. hemen her düşünme yeteneği ile yakından ilişkilidir” (Doğan, 2010: 174). San (2008), yaratıcı bir bireyin; “meraklı, sabırlı,
buluş yapma yetisine sahip, serüvenci düşünen, imgelerle düşünebilen ve imgelemci, deney ve araştırmalardan kaçmayan ve sentezci yargılara varabilen” kişilik özelliklerine sahip olması gerektiğini belirtmektedir. Çellek‟ e (2002: 2) göre, “Yaratıcı insan, yaratıcı süreç içinde geçmişinden, entelektüel birikiminden, deneyimlerinden, algılarından, hayal gücünden yararlanarak, çevresini bu bağlamda değerlendirip aktarma yetisi çerçevesinde sezgi ve araştırma ile özgürce yaratıcı ürünler, yapıtlar oluşturur, farklı önermelerde bulunur”. Kırışoğlu‟ nun Elliot Eisner‟ dan aktardığı yaratıcılık türleri; “Sınırları zorlayan (Boundary Pushing), buluş yapan (İnventing), sınırları kıran (Boundary Breaking), estetik olarak düzenleyen (Aesthetic Organizing)” şeklindedir (Kırışoğlu, 2005: 172).
San‟ a (2008) göre, yaratıcılığı engelleyen unsurların başında, kişinin toplumsal durum ve biçimlere (Moda, giyim, tavır, tutum) uyması, farklı olmayı ve başka davranmayı göze alamaması, belli kalıplardan kurtulma ya da onları değiştirme çabasını gösterememesi gelmektedir. Bunun yanı sıra diğer unsurlar ise, içsel özgürlükten yoksun olma, çalıştığı alan ile ilgili yeterli bilgiden yoksun olma, yanlış yapmaktan, yenilgiye düşmekten, alay edilmekten korkma, belli bir otoriteye bağımlı olma, mükemmelci olma ve akademik zekâya dönük bir eğitim sisteminden geçmiş olmadır. Özsoy (2007: 160) ise yaratıcı olmayan davranışları şu şekilde sıralamaktadır:
Bilginin yapısını yönetme,
İzlenecek modelin/örneğin olması, Doğru cevapların olması,
Sabit, kesin cevap,
Karşılık, öykünme, hatırlama yöntemleri,
Hayal kırıklığına hoşgörüsüzlük ve güvenlik isteği.
Doğan (2010), yaratıcı düşünmeyi engelleyen unsurları, algısal engeller, duygusal engeller, kültürel engeller, öğrenilmiş engeller ve yüklü program engelleri olarak belirtmiştir.
“Çocukların yaratıcılığından sanatçıların yaratıcılığına geniş bir alanda yayımlanmış kitaplarda sanat eğitiminde yaratıcılığın önemi ve yaratıcılığın
sanat eğitimiyle geliştirilmesinin yöntemlerine ilişkin çalışmalara yer verilmiştir” (Özsoy, 2007: 156). “Yaratıcı olabilmek için, bireyin kendine güven duyması, bağımsızca düşünebilmesi, alışılmış kalıpların ve kuralların dışına çıkabilmesi ve yeteneklerini kullanabileceği ortam ve özgürlüğe sahip olması gerekmektedir. Kendine güven, kendini keşfetme ve yaratabilme, üretebilme, olaylar karşısında pratik çözüm yolları bulabilme yeteneği sanat eğitimi ile kazandırılabilir” (Aral, 1999: 12). “Yaratıcı kişilik kazandırma sanat eğitimi ile gerçekleşir. Sanat eğitimi dersleri, sanatın karakterindeki yenilik, değişiklik öğesinin getirdiği dinamizmle, yaratıcılık yetisini en etkin biçimde geliştirebilen bir disiplindir” (Orhon, 2011: 43).
Sanat eğitimi, en iyi düzeyde açık uçlu sorgulama, yaratıcı problem bulma ve çözmeyi içerir. Ayrıca sanatın yanı sıra diğer alanlarda da yaratıcı düşünmeyi geliştirdiği için gereklidir (Moga, Burger, Hetland ve Winner, 2000). Sanat eğitimi, bireylerin yaratıcılık, bilgi ve yeteneklerini en üst seviyeye çıkarır. Ne yaratıcılık, ne bilgi, ne de yetenekler kendi başlarına bir anlam ifade etmezler. Yaratıcı sonuçlar için bunların hepsi gereklidir (Hope, 2010).
2.2.1 Sanatsal Yaratma Süreci
“Sanatsal yaratıcılık, var olmayanı oluşturmak gibi mistik, metafizik bir anlam içermez. Sanatsal yaratıcılık, algı yetisi üzerine düşlemek, bir imleme yetisi katmak, bunun için de sezgi gücünü kullanabilmek demektir” (Erinç, 2004: 94). Sanatsal yaratıcılıkta, estetik uyum ve bütünlüğün sergilenmesi önemlidir. Sanatsal yaratıcılığın gerçekleşmesi, sanatsal değerlerin, sanatsal ilkelerle uygulanarak düzenlenebilmesi; denge ve birliğin sağlanabilmesi ile olur (Yolcu, 2009).
Sanatsal yaratma, bir süreçtir (Yolcu, 2009; San, 1979). Bender‟ e (2014: 28) göre yaratma süreci, hem soyut ve bilişsel bir alt yapıyı, hem de ürüne dönüşürken gerçekleştirilen somut işlemleri kapsar. Bu işlemeleri, araç/gereç bilgisi, ustalıkla ilgili teknik uygulamaya yönelik bilgiler, estetik algı ve deneyim, tasarım ve nitelikli bir ürün ortaya koymaya ilişkin bilgi ve deneyim olarak sıralamak mümkündür (Kırışoğlu, 2009). Kırışoğlu (2005) yaratıcı sürecin bileşenlerini, duyular, imge, algı, bellek, imgelem, kavram gibi ussal süreçler ve
bu ussal süreçte işlenen malzemenin dışavurumu şeklinde belirtmektedir. Kısaca; sanatsal yaratma süreci, değerlerle düşünme ve sorun çözme sürecidir. May (2010) yaratıcı sürecin, hastalığın sonucu olarak değil, normal kişilerin kendilerini gerçekleştirme edimlerinin bir dışavurumu olarak keşfedilmesi gerektiğini belirtmektedir. “Yaratma süreci kişiden kişiye, bir disiplinden bir başka disipline (şiir‐resim gibi), aynı kişide farklı zamanlarda farklı bir süreç olarak ortaya çıkabilmektedir” (Alper, 2008: 17).
2.2.2 Sınıf Ortamında Yaratıcılık
“Sanat eğitimi, bireyin yaratıcı özelliğini ortaya çıkmasında son derece önemlidir ve bireyin yaratıcı davranışlarını geliştirmek için eğitim ortamının yaratıcılığı destekleyici bir biçimde düzenlenmesi gerekmektedir” (Mazlum, 2010: 181).
“Öğrencilerin yaratıcılıklarının geliştirilmesi, okulda uygulanan program, öğretmenlerin genel yapısı, öğretim yöntem ve teknikleri ile yakından ilgilidir” (Doğan, 2010: 181). Buna bağlı olarak öğrenme ve öğretme sürecinde, yaratma süreciyle ilgili ölçütler şu şekilde sıralanmaktadır: Duyarlık, akıcılık, esneklik, özgünlük, çözümleme, birleştirme, yeniden tanımlama, tutarlı, uyumlu (ahenkli) düzenleme (Özsoy, 2007; Yolcu, 2009).
Buyurgan ve Buyurgan‟ a (2007: 30) göre, “Resim derslerinde öğrencilere uygun mekân, zaman ve malzemeler sunulması, yönlendirme ve alan ile ilgili seviyeye uygun bilginin verilmesi onların yaratıcı düşüncelerini ortaya koyabilme ve geliştirebilmesine imkân sağlayacaktır”. Aral‟ a (1999: 16) göre, “Doğuştan gelen bir yetenek olan yaratıcılığın gelişmesi ve ilerlemesi için uygun ortam ve çevre koşullarının sağlanması gerekmektedir. Yaratıcı bir ortam kısıtlayıcı, otoriter ve aşırı derecede yapılandırılmış olmamalıdır”.
Yaratıcılık kişiden kişiye nitelik, nicelik ve uygulandığı alan bakımından farklılıklar gösterir. Kişilik özelliklerindeki bu farklılıklar sebebiyle kişilerin kendilerini ifade etme biçimleri de farklılık gösterir. Dolayısıyla, “Herkes aynı teknik ya da malzemeyle aynı düzeyde kendini ifade edemez veya severek çalışamaz. Tercih edilmeyen teknik ve malzemenin, kişide uyandıracağı
isteksizlik, yaratıcılığı olumsuz yönde etkileyecektir” (Yolcu, 2009: 206). “Öğrencilerde yaratıcılığı önleyen önemli etmenlerden ikisi yaptıkları sanatsal çalışmalara not ile değer biçilmesi ve yaşıtlarıyla kıyaslanmalarıdır. Bu çerçevede öğretmenlerin öğrencilerini içsel güdülemeye, katılımcı öğrenmeye, sanat yapmaya yönlendirmeleri gerekmektedir” (Özsoy, 2007: 158).
Yaratıcı öğrenmeyi sunmak için, öğretmen bir hoşgörü ortamı sunmalı ve değerlendirmeyle ilgili herhangi bir görüş, yaratma eylemi sırasında ve bittikten sonra teşvik edici şekilde belirtilmelidir (Özsoy, 2007). Mazlum‟ a (2010) göre, öğretmen yaratıcılık eğitiminde, kişinin özgün ve yaratıcı olabileceği en ideal koşulları oluşturmalı, sanat eğitimcisi, sanatçı kişiliği ve eğitimciliği bütünleştiren bir özellikte olmalıdır.
Yolcu‟ ya (2009: 208) göre “Yaratıcı öğretmen, yaratıcı davranışların ortaya çıkması için gerekli ortamları hazırlayarak, öğrencilerin karşılaştıkları sorunlar karşısında yeni ve orijinal çözümler üretmesini sağlar”. Dolayısıyla, öğrencilerin yaratıcı davranış sergileyebilmeleri, öğretmen tutumuyla da ilişkilidir. Senemoğlu‟ na (2011) göre yaratıcı sınıf ortamında öğretmen, öğrencilerin, alışılmışın dışındaki cevaplarını pekiştirmeli; onları özgün çözümler bulmaya özendirmeli ve düzenleyecekleri farklı ortamlarla öğrencilerin esnek düşünmelerini destekleyecek araştırmalar yapmalarına olanak sağlamalıdır.