KUR’AN’IN SAHABE SÖZLERİYLE TEFSİRİ

277 _{İsra, 17/1.}

278 _{Sa’lebî, el- Keşf ve’l-beyan, IV/3.} 279 _{Nisa, 4/3.}

280 _{Sa’lebî, age, I1/228.} 281 _Tevbe,9/114.

282 _{Sa’lebî, age , II1/255.} 283 _{Muhammed, 47/35.} 284 _{Muvatta, vukut 21.} 285 _{Sa’lebî, age, V/484.} 286

İsra, 17/78.

287 _{Buharî, mevâkit 14; Tirmizî, mevâkit 14; ibn Macce, salât 6.} 288 _{Sa’lebî, age, IV/68.}

Kur’an’ın birinci derecede muhatabı olan sahabe Hz. Peygamber (sas)’ den sonra tefsir sahasında büyük bir rol üstlenmiştir. Çünkü Sahabe sarsılmaz imanları, hadiselere şahit olmaları ve sebeb-i nüzule vakıf olmaları gibi birçok sebepten dolayı Kur’an’ı en iyi anlayan topluluk kabul edilmiştir. Yalnız hepsinin de Kur’an’ı anlamada eşit olmadıkları gözlenmiştir. Sahabenin bilgi ve kültür yapısıyla, Arap dil ve edebiyatına vakıf olmaları hususundaki yetişkinlik dereceleri, ayrıca Hz. Peygamber’in yanında kalma sürelerinin farklı olması gibi nedenlerle aralarında derece farkları olmuştur.289

Kur’an’ın anlaşılması ve yorumlanmasında çok büyük katkıları olan Sahabe Hz. Peygamberin vefatından sonra karşılaştıkları problemleri ilk önce Kur’an’dan araştırır, sonra Peygamberimizin sünnetine arzeder ve en sonunda kendi rey ve içtihatlarıyla uygun ve makul izahlar yapmaya çalışırlardı.290

Sahabenin Arap dilinin inceliklerine vakıf olmaları, Arap gelenek ve göreneklerini bilmeleri, Yahudi ve Hıristiyanların toplumsal şartlarına yakından şahid olmaları, anlama ve kavrama konusundaki üstün yetenekleri rey ve içtihatlarının isabetli ve bağlayıcı olmasının en önemli amillerindendir. 291

İbn-i Teymiyye sahabenin tefsiri ile ilgili şunları söylemektedir: “Şayet bir ayetin tefsirini Kur’an ya da hadiste bulamazsan o halde Sahabenin sözlerine müracaat edersin. Çünkü onlar bunu iyi bilenlerdir. Zira onlar Kur’an’ın nüzulüne şahit olmuşlardır. Kur’an’la ilgili olayların içinde yaşamışlardır. Bilhassa dört halife ve Abdullah b. Mesud (ö: 32/652) gibi âlim ve ileri gelenler kuvvetli bir anlayış ve sağlam bir bilgiye sahiptiler. Abdullah b. Mesud bu konudaki samimiyetini şu sözlerle ifade etmiştir: “ Kendisinden başka ilah olmayan Allah’a yemin ederim ki, Allah’ın kitabında inen her ayetin kim hakkında ve nerede indiğini muhakkak bilirim. Şayet Allah’ın kitabını benden daha iyi bilen birinin olduğunu bilsem ve o kişiye binitlerle ulaşılacağını öğrensem, vallahi kalkar giderim.” 292

Sahabe vahye bizzat şahit olmuşlardır. Kur’an’ın anlaşılmasında çok önemli olan sebeb-i nüzul konusunu da pek iyi biliyorlardı. Belağat ve fesahatta zirvedeydiler. Fıtratları sağlam, nefislerini terbiye etmiş, dini salâbetleri kuvvetli idi. İşte bütün bunlar, Sahabenin Kur’an’ı doğru anlamasına imkân sağlamıştır.293

289 _{Turgut, Ali, Tefsir Usulü ve Kaynakları, İFAV Yay., İstanbul, 1991, s.250.}

290 _{Karaman, Hayreddin, , İslam Hukuk Tarihi, Nesil yay., İstanbul, 1989, s.114; Soysaldı, Mehmet, Kur’an}

ve Tefsir, Fecr Yay., Ankara, 2001, s.194.

291 _{Zehebî, et-Tefsir ve’l-müfesirun, I, s. 58.} 292

İbn Teymiyye, age, s.91.

293 _{Zerkanî, Muhammed Abdilazim, Menahilu’l-irfan fi ulumi’l-Kur’an, Dar’ul-Kitabi’l-Arabi, Beyrut,}

Sahabeden birçok müfessir olmakla beraber en meşhurları şunlardır: Dört halife, Ubey b. Kab (ö: 31/651), İbn Mesud (ö: 32/652), Abdullah b. Zübeyr (ö: 36/656 ), Ebu Musa el-Eşari (ö: 44/664), Zeyd b. Sabit ( ö: 45/665), İbn Abbas (ö: 68/687) .294

Rivayet tefsiri olarak bilinen el-Keşf ve’l-beyan tefsirinin müellifi, sahabe kavilleri ile ilgili birçok rivayette bulunmuştur. Bununla ilgili birkaç örnek verelim:

Örnek 1: ﻥﻴِﻠﺴﺭﻤﹾﻟﺍ ﺍﻭﻌِﺒﱠﺘﺍ ِﻡﻭﹶﻗﺎﻴ َلﺎﹶﻗ ﻰﻌﺴﻴ ٌلﺠﺭ ِﺔﹶﻨﻴِﺩﻤﹾﻟﺍ ﻰﺼﹾﻗَﺃ ﻥِﻤ ﺀﺎﺠﻭ “Şehrin en uzak

yerinde bir adam koşarak geldi ve ey kavmim, bu elçilere uyun, dedi.”295

Ayette geçen elçinin kim olduğu konusunda Sahabeden değişik görüşler rivayet edilmiştir:

İbn Abbas’a göre bu adam İsrailoğulları’ndan Habib-i Neccar idi.

Vehb b. Münebbih’e göre ise Medine’ye yakın bir yerde oturan, kazandıklarının yarısını ailesine, diğer yarısını da fakirlere dağıtan cüzamlı bir kişiydi. Bu kişi Resulullah (sas)’e suikast yapmak üzere olan kavmine gidip yukarıda geçen ayeti okumuştur.296

Örnek 2: ِﻡﻭﺠﱡﻨﻟﺍ ﺭﺎﺒﺩِﺇﻭ ﻪﺤﺒﺴﹶﻓ ِلﻴﱠﻠﻟﺍ ﻥِﻤﻭ “Gecenin bir kısmında ve yıldızların batması

anında Onu tesbih et.”297

Yukarıdaki ayette geçen ِلﻴﱠﻠﻟﺍ ﻥِﻤﻭ ifadesi İbn Abbas (ö: 68/687), Cabir b. Abdillah (ö: 74/6939) ve Enes b. Malik (ö: 93/711)’e göre fecirden önce kılınan iki rekât namazdır.298

Örnek 3: ﺭﻴِﺼﻤﹾﻟﺍ ﺱْﺌِﺒﻭ ﻡﱠﻨﻬﺠ ﻡﻫﺍﻭْﺄﻤﻭ ﻡِﻬﻴﹶﻠﻋ ﹾﻅﹸﻠﹾﻏﺍﻭ ﻥﻴِﻘِﻓﺎﹶﻨﻤﹾﻟﺍﻭ ﺭﺎﱠﻔﹸﻜﹾﻟﺍ ﺩِﻫﺎﺠ ﻲِﺒﱠﻨﻟﺍ ﺎﻬﻴَﺃﺎﻴ “Ey

peygamber, kâfirlerle ve münafıklarla cihad et ve onlara sert davran. Onların yeri cehennemdir. Ve o ne kötü dönüş yeridir.”299

Ayette, münafıklarla mücadele konusuyla ilgili olarak İbn Mes’ud, mücadelenin sırasıyla el, dil ve kalp ile, İbn Abbas ise dil ve caydırıcı sözlerle yapılması gerektiğini ifade etmişlerdir.300

Örnek 4: ﻡﻴﻅﻌﹾﻟﺍ ﻥﺍﺭﹸﻘﹾﻟﺍﻭ ﻰﻨﺎﹶﺜﻤﹾﻟﺍ ﻥِﻤ ﺎﻌﺒﺴ ﻙﺎﹶﻨﻴﹶﺘﺍ ﺩﹶﻘﹶﻟﻭ “ Şu kesin ki biz sana Seb-i mesani ile

şu Yüce Kur'anı verdik.”301

Ayette geçen ﻰﻨﺎﹶﺜﻤﹾﻟﺍ ﻥِﻤ ﺎﻌﺒﺴ terkibi, Abdullah ibn Mesud’a göre Fatiha suresi, İbn-i Abbas’a göre ise yedi uzun suredir.302

294 _{Sabunî, age., s. 109; Suphi, Salih, Mebahis fi ulumi’l-Kur’an, s.289.} 295 _{Yasin, 36/20.}

296 _{Sa’lebî, el-Keşf ve’l-beyan, V/195.} 297 _{Tûr, 52/49.}

298 _{Sa’lebî, age, V/589.} 299 _{Tevbe, 9/73.} 300

Sa’lebî, age, III/225.

301 _{Hicr, 15/87.}

Örnek 5: ﺀﺎﻤ ﺍﻭﺩِﺠﹶﺘ ﻡﹶﻠﹶﻓ ﺀﺎﺴﱢﻨﻟﺍ ﻡﹸﺘﺴﻤﻟﻭﹶﺍ ِﻁِﺌﺎﹶﻐﹾﻟﺍ ﻥِﻤ ﻡﹸﻜﹾﻨِﻤ ٌﺩﺤﹶﺍ ﺀﺎﺠ ﻭﹶﺍ ٍﺭﹶﻔﺴ ﻰﻠﻋ ﻭﹶﺍ ﻰﻀﺭﻤ ﻡﹸﺘﹾﻨﹸﻜ ﻥِﺍﻭ ﺎﺒﻴﹶﻁ ﺍﺩﻴﻌﺼ ﺍﻭﻤﻤﻴﹶﺘﹶﻓ “ Eğer hasta veya yolculukta iseniz veya tuvaletten gelmiş yahut

hanımlarınızla yatmış olur da gusledecek su bulamazsanız, o vakit temiz toprağa teyemmüm edin.”303

Ayette geçen ﻡﹸﺘﺴﻤﻟ fiilini, sahabeden İbn Mesud, İbn Ömer, Ebu Ubeyde iki uzvun birbirine temas etmesi, İbn-i Abbas ve Said b. Cübeyr ise cinsi münasebet manasında tefsir etmişlerdir.304

Örnek 6: ﻡﹸﻜِﺘﺎَﻴﺴ ﻡﹸﻜﹾﻨﻋ ﺭﱢﻔﹶﻜﹸﻨ ﻪﹾﻨﻋ ﻥﻭﻬﹾﻨﹸﺘ ﺎﻤ ﺭِﺌﺎﺒﹶﻜ ﺍﻭﺒِﻨﹶﺘﺠﹶﺘ ﻥِﺍ “ Eğer size yasaklanan

günahların büyüklerinden kaçınırsanız, sizin öbür küçük günahlarınızı örtüp affederiz”305 Ayette geçen büyük günahlar hakkında müellif Sahabeden şu görüşleri aktarmıştır: Abdullah b. Mesud: “ Allah’a şirk koşmak, Allah’ın rahmetinden ümit kesmek ve Allah’ın azabından emin olmak.” olduğunu ifade etmiştir.

Abdullah b. Ömer ise: “ Allah’a şirk koşmak, kasden bir mümini öldürmek, anne ve babaya karşı gelmek, faiz yemek, yetim malı yemek, iffetli kadınlara iftira etmek, savaştan kaçmak, sihir yapmak, murdar eti helal kılmaktır.” şeklinde beyan etmişlerdir.

İbn-i Abbas; yukarıda zikredilenlere ilaveten, “ hırsızlık, namazı terk etmek, zekât vermemek, yalan yere şahitlik, rızık endişesiyle çocuğunu öldürmek, haset, kibir, Müslümanları tahkir etmek, vasiyette adil davranmamak” olmak üzere yirmiye çıkarmıştır.306

Örnek 7: ﺕﺎﺤِﻟﺎﺼﻟﺍﺍﻭﹸﻠِﻤﻋﻭ ﺍﻭﹸﻨﻤﺍ ﻥﻴﺫﱠﻟﺍ ِﺭﱢﺸﺒﻭ “İman edip makbul ve güzel işler yapanları

müjdele”307 _{ayetinde geçen salih ameller;}

Hz. Osman (ö: 35/655)’a göre; ihlâsla yapılan ameldir. Çünkü gösteriş için amel işleyen samimi değildir.

İbn-i Abas’a göre ise salih ameller, kulun ilim, sabır ve ihlâsla yaptığı amellerdir.308