LGBTİ kişiler, diğerlerinin yanı sıra Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin 12 (1) maddesi ve Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin 24.
maddesi ile teminat altına alınmış bir hak olan en yüksek ulaşılabilir sağlık
Sağlık hakkı Özel Raportörü raporları, (E/CN.4/2004/49), 2004, parag. 38; (E/CN.4/2003/58), 2003, parag. 68; Eğitim Hakkı Özel Raportörü raporlar (E/CN.4/2006/45), 2006, parag. 113;
(E/CN.4/2001/52), 2001, parag. 75; Kadınlara Yönelik Şiddete ilişkin Özel Raportörün raporu (E/
CN.4/2005/72/Add.1), 2005, parag. 232-234.
233 İnsan Hakları Yüksek Komiseri’nin cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğine dayalı ayrımcılık ve şiddet konulu raporu (A/HRC/29/23), 2015, parag. 42; Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, Genel Yorum No. 22 (E/C.12/GC/22), 2016, parag. 2; Hukuk dışı infazlar Özel Raportörü raporu (A/HRC/35/23), 2017, parag. 20-23, 96 (c); Göçmen İşçiler Komitesi, Jamaika hakkında Sonuç Gözlemleri (CMW/C/
JAM/CO/1), 2017, parag. 62 ve Belize hakkında Sonuç Gözlemleri (CMW/C/BLZ/CO/1), 2014, parag. 18-19; Engelli Bireylerin Hakları Komitesi, Litvanya hakkında Sonuç Gözlemleri (CRPD/C/LTU/
CO/1), 2016, parag. 15-16 ve Uganda hakkında Sonuç Gözlemleri (CRPD/C/UGA/CO/1), 2016, parag. 8-9; CERD, Uruguay hakkında Sonuç Gözlemleri (CERD/C/URY/CO/21-23), 2017, parag. 27 ve Almanya hakkında Sonuç Gözlemleri (CERD/C/DEU/CO/19-22), 2015, parag. 16.
234 Kadınlara Yönelik Şiddete ilişkin Özel Raportörün raporu (A/HRC/20/16), 2012, parag. 73.
235 Kadınlara Yönelik Şiddete ilişkin Özel Raportörün Raporu (A/67/227), 2012, parag. 27.
236 Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi, Genel Yorum No. 28 (CEDAW/C/ GC/28), 2010, parag. 18.
standardına sahip olma hakkını kullanma konusunda çeşitli engellemelerle karşı karşıyadır. Madde 12 hakkında Genel Yorumunda, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi şunları belirtmektedir:
Sağlık hakkı, hem özgürlükleri hem de hak sahipliğini içerir. Özgürlükler arasında cinsel özgürlük ve üreme özgürlüğü de dâhil olmak üzere kişinin sağlığını ve bedenini kontrol etme hakkı ve işkence, rıza alınmadan uygulanan tıbbi tedavi ve deneylerden korunma hakkı gibi her türlü müdahaleden muaf olma hakkı bulunmaktadır. Buna karşılık, hak sahipliği kısmında, insanların erişilebilecek en yüksek sağlık düzeyinden yararlanmaları için fırsat eşitliği sağlayan bir sağlık koruma sistemi hakkının olması yer almaktadır.237 (Ayrıca bkz. Bölüm II)
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi Genel Yorumlarında, Sözleşmenin cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği gerekçesiyle sağlık hizmetlerine erişimde herhangi bir ayrımcılığın yapılmasını yasakladığını belirtmiştir.238 “Özellikle savunmasız veya marjinalleştirilmiş gruplar için ayrımcı olmayan bir temelde sağlık kurumları ile mal ve hizmetlerine erişim hakkının” sağlanması devletlerin derhal yerine getirmesi gereken bir yükümlülüğüdür.239 Çocuk Hakları Komitesi, bir çocuğun,
237 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, Genel Yorum No. 14 (E/C.12/2000/4), 2000, parag. 8.
238 A.g.e., Parag. 18 ve Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, Genel Yorum No. 20 (E/C.12/
GC/20), parag. 32.
239 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, Genel Yorum No. 14 (E/C.12/2000/4), 2000, parag.
43(a).
© Gender Spectrum Collection/Zackary Drucker
ebeveynin veya yasal vasisinin cinsel yönelimi ve cinsiyet kimliği gerekçesiyle uğradığı ayrımcılık sonucunda çocuğun sağlığının zarar görmemesini sağlama konusundaki Devlet yükümlülüğünün de önemini vurgulamıştır.240
Cross-dressing olarak adlandırılan ifadeyi ve aynı cinsiyetten kişilerin karşılıklı rızaya dayalı cinsel ilişkisini suç sayan ve diğer ayrımcı yasalar (bkz. Bölüm III) LGBT kişilerin sağlık hakkı üzerinde olumsuz etkiye sahiptir. Bu durum da şiddet ve istismar, damgalama, sağlık hizmetlerine erişime izin verilmemesi, sağlık çalışanlarının ayrımcı tutumları nedeniyle sağlık alanında kötü sonuçlar alınmasına neden olur ve kişileri, kolluk kuvvetlerine ihbar edilip yargılanabilecekleri korkusu ile sağlık hizmeti almaktan vazgeçirir.241
Suçlu hale getirme, aynı zamanda mevcut önyargıları ve klişeleri güçlendirerek damgalamayı devam ettirir. Bu da yasamanın ve politika yapıcı kurumların savunmasız toplulukların sağlıkla ilgili meselelerini yeterince ele alabilmelerini engeller.242 Devletler, elverişli bir ortamın yaratılması, bilgi alışverişinin kolaylaştırılması ile korku ve damgalamanın azaltılması da dâhil, sağlık hakkına dair temel yükümlülükleri yerine getirmek için bu ayrımcı yasaları yürürlükten kaldırmalıdır.243
Ayrımcı yasalar ayrıca HIV/AIDS’e karşı halk sağlığı kampanyaları üzerinde olumsuz bir etkiye sahiptir.244 Dünya Sağlık Örgütü ve UNAIDS, kondom ve kayganlaştırıcı bulundurmayı cezalandıran kanunların, erkeklerle ve trans kadınlarla seks yapan erkekler de dâhil olmak üzere başlıca gruplar açısından HIV’in yayılmasını ve HIV görülme sıklığını olumsuz yönde etkilediğini vurgulamıştır.245
LGBTİ kişiler genellikle ceza yaptırımlarına maruz kalmadıkları bağlamlarda da sağlık hizmetlerine ve bilgisine erişim konusunda sık sık ayrımcılıkla karşı karşıya kalırlar. Örneğin, Çocuk Hakları Komitesi, “gençlerin cinsel yönelimlerini yaşamalarını sağlamaya uygun bilgilere, desteğe ve gerekli korumaya erişemediklerine” dair endişelerini dile getirmiştir.246
240 Çocuk Hakları Komitesi, Genel Yorum No. 15 (CRC/C/GC/15), 2013, parag. 8.
241 Sağlık Özel Raportörü raporu (A/HRC/14/20), 2010, parag. 6-26.
242 A.g.e., Parag. 22-23, 39-40.
243 A.g.e., Parag. 26, 76; Ayrıca bakınız, Sağlık Özel Raportörü raporu (A/HRC/23/41), 2013 parag. 60.
244 Kamerun İnsan Hakları Komitesinin (CCPR/C/CMR/CO/4) Sonuç Gözlemleri, 2010, parag. 12;
Jamaika (CCPR/C/JAM/CO/3), 2011, parag. 9. Ayrıca bakınız, UNAIDS, Eksikler Raporu, 2014, s.
191-193, 217-255; Toonen - Avustralya, Başvuru No 488/1992 (CCPR/C/50/D/488/1992), 1994, parag. 8.5.
245 UNAIDS, “Guidance note: Condom and lubricant programming in high HIV prevalence countries”, 2014,s.
8; WHO, “Brief sexuality-related communication: recommendations for a public health approach”, 2015.
246 Çocuk Hakları Komitesi, Birleşik Krallık hakkında Sonuç Gözlemleri (CRC/15/ Add.188), 2002, parag. 43.
Dünya Sağlık Örgütü, trans ve cinsiyet normlarına uymayan kişilerin dünya çapında uygun sağlık hizmetlerine erişmede önemli eşitsizlikler ve engeller yaşadığını belirtmiştir.247 Bu tür engeller, genel sağlık hizmetlerine erişimin yanı sıra cinsiyet uyum sürecindeki hizmetlere erişimde de yaygındır. Sağlık çalışanları genellikle trans kişilerin ihtiyaçlarına kayıtsız kalmakta ve gerekli mesleki eğitime sahip olmamaktadır.248 Hasta gizliliğini ve mahremiyetini sağlamak için etkili prosedürlere ihtiyaç vardır. Bu prosedürler, özellikle gizlilik ihlalinin şiddete ve ayrımcılığa maruz kalma riskini büyük ölçüde artırabileceği LGBTİ kişiler için önemlidir.249
Birçok trans kişi, natrans kadın ve erkeklere yönelik ve ikili cinsiyete göre düzenlenmiş sağlık hizmetleri kategorilerine kolaylıkla uyum sağlayamaz.
Örneğin, trans kadınlar prostat muayenesine ve trans erkekler pap smear testi yapılmasına ihtiyaç duyabilir. Trans kişilerin, bu ve diğer hayat kurtarıcı hizmetlere erişimlerine izin verilmediği için hayatlarını kaybettiği durumlar mevcuttur.250 Cinsiyet uyum sürecine dair hizmetler, mevcut olduğu durumlarda, genellikle caydırıcı derecede pahalıdır ve Devlet katkısı veya sigorta kapsamında ödeme nadiren söz konusudur. Sonuç olarak, trans kişiler güvensiz alternatiflere yönelmek zorunda kalabilir.251 Bazı Devletlerde, trans kişiler, cinsiyetlerinin yasal olarak tanınmasının ön koşulu olarak psikolojik değerlendirme, tanı, ameliyat veya zorunlu kısırlaştırma süreçlerinden geçmeye zorlanır. Bu, uluslararası hukuk kapsamında teminat altına alınan hakları ihlal eder (bkz. Bölüm II ve aşağıda yer alan cinsiyet kimliğinin tanınması ile ilgili kısım).
Trans kişiler genellikle tuvaletlere erişirken de kendine özgü, ayrımcı engellerle karşı karşıya kalırlar. Güvenli içme suyu ve sanitasyona erişimle ilgili insan hakkı Özel Raportörü; dışlanma, erişim reddi, sözlü taciz, fiziksel istismar ve hatta tuvalet kullanırken yakalanma ile karşı karşıya kalan trans kişiler ve cinsiyet kalıplarına uymayan kişilere dair kanıtları belgelemiştir.252 Raportör, Devletlerin bu tür engelleri kaldırmaları ve herkesin ayrımcılık yapılmaksızın cinsiyet kimliğine karşılık gelen tuvaleti kullanabilmesini sağlamak için gerekli
247 WHO, “Sexual Health, Human Rights and the Law”, 2015, s. 24.
248 Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri, “Human Rights and Gender Identity”, 2009, parag. 3.3; WHO,
“Prevention and treatment of HIV and other sexually transmitted infections”, 2011 s. 30-31.
249 WHO, “Sexual Health, Human Rights and the Law”, s. 16; UNDP, “Discussion paper: trans health and human rights”, 2013, s. 17; Sağlık Özel Raportörü raporu (A/HRC/14/20), 2010, parag. 21.
250 UNDP, “Discussion paper: trans health and human rights”, 2013, s. 17.
251 A.g.e., s. 21.
252 Güvenli içme suyu ve sanitasyona erişim ile ilgili insan hakkı Özel Raportörü Raporu (A/HRC/21/42) 2012, parag. 40; (A/HRC/33/49) 2016, parag. 30.
tüm önlemleri almaları gerektiğini vurgulamıştır.253 Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesinin belirttiği gibi, sanitasyon hakkı, ayrı bir hak olmakla birlikte,254 bütünsel olarak sağlık hakkı ile ilgilidir.255
Bazen rızaları alınmadan yapılan ameliyat ve tedaviler de dâhil tıp alanında çalışan kişiler ile erken aşamalardaki karşılaşmalarında tetiklenen utanma ve travmalar nedeniyle, interseks kişiler genel olarak sağlık hizmetlerine erişmekten kaçınırlar.256 Tıbbın geri dönüşü olmayan müdahalelere erken aşamada yoğunlaşması, interseks yetişkinler için mevcut olan hizmetleri büyük ölçüde sınırlar.257 İnterseks çocuklara yönelik tıbben gereksiz ameliyat ve prosedürler ile interseks kişilere karşı ayrımcılığı yasaklamaya ek olarak (bkz. Bölüm II), Birleşmiş Milletler insan hakları uzmanları, interseks çocuklar ve yetişkinlerin “kendi özel sağlık ihtiyaçlarına cevap veren ve ayrımcılık yasağına, bilgilendirilmiş onama ve temel haklarına saygıya dayanan sağlık hizmetlerine” erişimlerini sağlamaları için Devletlere çağrıda bulunmuş ve “bu insan hakları ilkelerinin düzenleyici organlar ve meslek örgütleri tarafından çıkarılan standartlara ve protokollere entegrasyonunu güçlendirmenin kritik öneme sahip olduğunu” vurgulamıştır.258