B- DOĞUM VE DOĞUM SONRASI HALK İNANIŞLARI
3- Söz Kesme, Nişan ve Çeyiz
a- Söz Kesme
Rize ve çevresinde söz kesimi, kız isteme aşamasından sonra gelmektedir. Kız evi kızlarını vermek için razı olup erkek tarafını çağırdıkları zaman erkek tarafında bir takım hazırlıklar yapılarak kız evine gidilir. Elçilik yoluyla anlaşan ailelerin, bu anlaşmalarını daha geniş çağrılı topluluk huzurunda sözle iyice pekiştirmelerine söz kesme denmektedir. Söz kesmede oğlan evi tarafından alınan yüzük kıza takılarak söz kesilmiş olmaktadır. Söz kesimine küçük nişan adı da verilmektedir.181 Söz için giden kişiler, nişan için giden kişilerden biraz daha fazla olur. Söz takma gidişine erkek tarafının yakın akrabaları ve kız tarafının yakın
178İlknur Aygün, 1980 Rize Doğumlu, Yüksekokul Mezunu, Yeşiltepe Köyü, Ev Hanımı;
Nasibe Bilgin, 1964, Rize Doğumlu, İlkokul Mezunu, Çukurluhoca Köyü, Ev Hanımı; Sultan Bayhan, 1940 Rize Doğumlu, Okur-Yazar, Çataldere Köyü, Çiftçi.
179 Ferihan Demirbaş, 1977 Rize Doğumlu, Lise Mezunu, Yeşiltepe Köyü, Çalışıyor; Gülsüm
Aygün, 1969 Rize Doğumlu, İlkokul Mezunu, Yeşiltepe Köyü, Ev hanımı.
180 Havva Satır, 1960 Rize Doğumlu, İlkokul Mezunu, Merkez, Ev Hanımı Halime
Karaloğlu, 1980 Rize Doğumlu, Yüksekokul Mezunu, Kaptanpaşa Köyü, Çalışıyor
181 İlknur Aygün, 1980 Rize Doğumlu, Yüksekokul Mezunu, Yeşiltepe Köyü, Ev Hanımı;
Nasibe Bilgin, 1964, Rize Doğumlu, İlkokul Mezunu, Çukurluhoca Köyü, Ev Hanımı; Sultan Bayhan, 1940 Rize Doğumlu, Okur-Yazar, Çataldere Köyü, Çiftçi.
akrabaları iştirak ederler. Beraber oturup ikramlar alındıktan sonra erkek tarafının aile büyüklerinden biri söz yüzüğünü takar ve işlem tamamlanmış olur.
Söz kesme kız isteme aşamasından hemen sonra gelmektedir. Kız isteme yoluyla anlaşan ailelerin, bu anlaşmalarını halka duyurmaları bakımından gerçekleştirdiği ilk davranış biçimidir. Söz kesme olayı olumlu sonuç alınır alınmaz, yani kızın verilmesiyle birlikte hemen gerçekleştirilir. Söz kesimi olayında düğünle ilgili olarak yapılacak olan her şey konuşulmaktadır. Kızın verilmesi; falancaya söz kesildi şeklinde anlatılmaktadır. Eskiden söz verdik tamam oluyordu. Şimdi yüzük takılıyor. Geçmişte söz kesildikten sonra çok bekletilmez, bir iki ay içerisinde kız alınır, en fazla üç ay bekletilir. Yapılacak olan her şey söz kesiminde kararlaştırılır.182
b- Nişan
Söz kesiminden sonra gelen aşama nişandır. Nişan töreni kız evinde yapılır. Nişan masrafları ise genelde oğlan evine aittir. Söz kesildikten sonra taraflar; takıları, başlık parasını konuşup kararlaştırır. Nişan günü belirlenir. Nişanda içinde yüzük, bilezik, kolye, saat, puşi,183 takım elbiselik kumaş bulunan bir bohça hazırlanır. Oğlan tarafının hazırladığı bu bohça nişan akşamı kız tarafına bırakılır. Nişan hediyeleri teşhir edilmez ve kullanılmaz. Nişan bozulursa iade edilir.184 Nişan akşamı oğlan tarafından 3–5 erkekle 3–5 kadın kız evine gider. O akşam genellikle şerbet içilir ve konuşulan takılar formalite olarak dile getirilir.185
Nişanlılık süresinde kesin bir kural yoktur. Geçmişte kızın uzun süre nikâhlı kalması istenmez, oğlan tarafı gelinini hemen götürmek isterdi. Günümüzde ise nikâhlılık süresi belli değildir. Bu süre tamamen oğlanın ve oğlan tarafının işlerini yoluna koyması ve hazırlıklarını tamamlamasıyla ilgilidir. Veya süre her iki tarafın anlaşmasıyla da tespit edilebilir. Ama sahil kesimlerde genelde çok uzun tutulmaz. Düğünün hemen 1–2 ay içinde yapılması istenir. Nişanlıların birbirleri ile
182 Hacer Bilgin, 1950 Rize Doğumlu, Okur-Yazar Değil, Gelincik Mah., Ev Hanımı; Havva
Satır, 1960 Rize Doğumlu, İlkokul Mezunu, Merkez, Ev Hanımı
183 Hemşin Yöresi İçin; Yurt Ansiklopedisi, s, 6416
184 Gülsüm Aygün, 1969 Rize Doğumlu, İlkokul Mezunu, Yeşiltepe Köyü, Ev hanımı; Havva
Burak, 1935 Rize Doğumlu, Okur Yazar, Kaymaklı Köyü, Ev Hanımı; Yurt Ansiklopedisi,s, 6417
görüşmeleri kent merkezinde olağan karşılanırken, geleneksel kesimde yani köylerde aile üyelerinin izinleri veya yanlarında bulunmaları ile gerçekleşmektedir. Nişanlıdan ayrılma durumunda kızın veya erkeğin aynı yöreden başkaları ile evlenmeleri kolay olmamaktadır. Nişandan dönen taraf kız ise nişanda alınan takıları iade etmek zorundadır. Erkek tarafı dönerse alınanlar iade edilmez.186
c- Çeyiz
Anadolu’da çeyiz geleneği ile ilgili çalışmalar, düğün gelenekleri içerisinde bir ayrım olarak incelenmiştir. Çeyiz geleneği, evlenme ile ilgili gelenekler arasında, yeni kurulan ailenin, maddi açıdan desteklenmesine yönelik bir uygulamadır. Çeyiz bir yönüyle maddi bir özellik taşırken, diğer yönden etrafında oluşan gelenek görenek, adet, inanç ve pratiklerle üzerinde önemle durulması gereken halk kültürü konularından biridir. Çeyiz geleneği; geleneksel el sanatlarının, bir nesilden diğerine aktarılması, yeni biçimlerde üretimleri, sosyo - kültürel ve ekonomik boyutları ile ele alındığında, toplum hayatındaki etkisi, daha iyi ortaya çıkmaktadır.
Çeyiz Anadolu’nun tüm yörelerinde benzer özelliklerle karşımıza çıkmaktadır. Araştırma yöresinde; geçmişte kızın çeyizi düğün günü gelinle birlikte bir ata gelin, bir ete gelinin çeyiz sandığı ve bir ata da yatakları yüklenerek götürülmekteydi. Günümüzde ise; düğünden bir hafta veya birkaç gün önce götürülmektedir. Çeyizle ilgili bu geçiş sürecinde başlangıçta kız çeyizle birlikte gitmemekte, çeyizi kız tarafından gidenler yerleştirmekteydi. Ancak günümüzde bu uygulama da değişmiş gelin çeyiziyle birlikte gitmekte ve evini kendisi yerleştirmektedir. Kalabalık aile tipinden çekirdek aile tipine geçiş bu değişimde temel etken olmuştur.
Çeyiz eskiden kızla beraber giderdi, günümüzde bir hafta önce gitmekte ve kızın evi düzülmektedir. Eskiden kız çeyizinde; yorgan, yatak türü şeyler ve sandık çeyizi bulunurdu, eskiden çeyizde sandık mutlaka bulunmaktaydı. Sandık kız evinden çıkarken üzerine kızın erkek veya kız kardeşi oturur, bahşiş verilene kadar sandıktan kalkmaz. Verilen bu paraya sandık parası veya çeyiz parası denmektedir.
186 Hacer Bilgin, 1950 Rize Doğumlu, Okur-Yazar Değil, Gelincik Mah., Ev Hanımı; Havva
Bu adet günümüzde de devam etmektedir. Eskiden her gelin giden kızın peşine baba evinden bir inek verilmekteydi. O ineğin bağını tutana da bahşiş verilmekte, verilen bu bahşişe de bağ parası denmekteydi. Bahşişi veren ineği alır götürür gelinin baba evinden verilen bu inek; kıza koca evinde bir katkı olması amacına yönelikti.187
Geçmişte çeyiz düğün günü kızla birlikte götürülmekte, aynı gün düğün devam ederken oğlan evinden gelenler çeyizi yerleştirmekteydi. Zamanla çeyiz düğünden birkaç gün önce götürülmeye başlandı. Başlangıçta kız çeyiz sermeye gitmiyordu. Günümüzde ise çeyiz düğünden önce gitmekte, çeyizle birlikte kız da giderek kendi evini yerleştirmektedir. Çeyizin günümüzde yine geçmişteki amaca yani evlenen çiftlerin ihtiyaçlarını, yaşamını kolaylaştırmaya yönelik bir uygulama olarak sürmesine karşılık, biçimsel olarak farklılaştığı tespit edilmiştir. Ekonomik yaşamın değişmesiyle farklılaşan kültürel yapı; kız çeyizinin daha çeşitlenmesi ve zenginleşmesinin doğal nedeni olmuştur.