Ölümle İlgili Eski Türk İnancının Rize’deki İzleri

Rize yöresinde ölüm olayı ve cenaze merasiminde dini uygulamaların ağır bastığını görmekle beraber, eski Türk inancının figürleri de yok değildir. Ölüm hayatın halk inançları itibariyle önemli ve son safhasıdır. Halk inançlarında bu safha ile de ilgili inançlar ve dini uygulamalar vardır. Bunlardan bir kısmı tevhit inancının en son ve en tekâmül etmişi olan İslam’a, eski dinlerin inançlarından girmiştir. Bir kısmı ise halkın pratik bazı olumlu sonuçlar almak için muhayyilesinden çıkmıştır. Eski Türkler ölünün defin töreninden sonra üç, yedi, yirmi, kırkıncı ve yılsonlarında anma törenleri yapmaktaydı.

355 _{Ü. Günay, H. Güngör, a.g.e., s. 91–92; İbrahim Kafesoğlu, Eski Türk Dini, s,54}

Rize, Trabzon ve Giresun yöresinde de dağ ve tepelerin mukaddes sayılması, buralarda ermiş kişilerin mezarlarının bulunduğuna dair birçok inanç vardır. Çayeli ilçesi Yamaç köyü halkı arasında tepelerde bulunan mezarlarda evliyaların yattığına inanılmaktadır. Bu evliyalar gece yarılarından itibaren atlarla birbirlerini ziyarete giderler. Ziyarete gidiş belli güzergâhlardan yapılırmış, bu güzergâhlar temiz tutulmadığı takdirde yol güzergâhını değiştirdiklerine inanılır ve bu yollar daima temiz tutulur.357

Rize ve yöresinde ölüm ve ölümle alakalı çeşitli merasimler yapılmaktadır. Ölümden sonraki yedi, kırk ve elli iki’nci günlerde ölüyü anma törenleri yapılır. Bu törenlerde Mevlit ve Kuran okunur. Gelenlere yemek, şerbet, helva ve şeker ikram edilir. Ölünün defninden bir gün sonra ölü evine komşuları tarafından yemek getirilir. Cenaze sonrası helva dağıtılır. Bunun ölünün ruhuna gideceğine inanılır. Bu uygulamanın eski Türk inancındaki ölenin mallarının; atının vs. gelenlere dağıtılması anlayışında kaynaklandığı düşünülmektedir.

Cenaze evden çıkarken hayvanların bağırması halinde ölenin amelinin iyi olmadığına inanılır. Bu inanç yöremizin tamamında kabul edilir. Ölü yıkandıktan sonra bir daha ölüm olmasın diye teneşir tahtasının ters çevrilmesi adeti de yörede yaygın bir inanıştır. Ölü yıkandıktan sonra yakınlarının üzerine ölünün hakkının bağışlanması niyetine toprak serpilmesi geleneğine bazı ilçelerimizle köylerde devam etmektedir. Mezarın başında ışık yakılması da eski Türk inançlarının uzantısıdır.

Doğu Karadeniz bölgesinde ölünün gömüldüğü birinci gün, bazılarında yedinci, kırkıncı veya elli ikinci günlerden birinde yahut bir yıl sonra kurban kesildiği ve bütün köyün veya davetli olduğu ölü aşı, ölü yemeği adlı bir ziyafetin verildiği görülür. Ölülerin ruhları için hayır işlemenin bir takvime bağlanması Gök Tanrı inancının uzantısıdır. Sene’yi Devriye, mezar onartılması Hunlar döneminden günümüze kadar gelen Eski Türk inancıdır ki Rize’de bu sene’yi devriye anlayışı çok yaygındır.

357 _{www.Biriz.biz/Rize}

Rize yöresinde cenaze merasimlerinde bir başka adet olan itibarlı kimselerin cenazelerine daha kalabalık katılma anlayışı yine eski Türk inancını kalıntıları olarak görülüyor. Hatta Rize ve çevresinde cenaze ne kadar kalabalık olursa, halk o kadar fazla konuşur. Ölünün yakınları bile bunu bir tefahür sebebi sayar. Bu geleneğin de eski Türk inanışıyla bağlantıları olduğunu söylemek mümkündür.

Ölünün arkasında destan yazma geleneği de eski Türk inancında olduğu gibi Rize ve yöresinde de görülmektedir. Bu destanlarda yine eski Türk inancında olduğu gibi Rize yöresinde de; Ölenin son anları en teferruatlı bir şekilde kendi ağzından ifadelendirilir. Atalara ait hatıraların kutlu sayılması, Türk mezarlarına yapılan tecavüzlerin ağır şekilde cezalandırılması, ölenin yeri belli olsun diye Kurgan inşa etmeleri, mezarlarının üstüne tümsek yapmaları veya geniş daireler şeklinde taş yığmaları ve hatta taş heykeller (Balbal’lar) dikmeleri gibi adetlerin izlerini halen Rize yöresinde görmek mümkündür.

Eski Türk halk inancına göre, insanin ruhu, öldükten sonra kuş yahut böcek şekline girdiği düşüncesi, ölen hakkında "uçtu" denilmesi de Rize yöresindeki ölenler için ‘cennete uçtu’ anlayışına benzemektedir. Bilindiği gibi Bazı bölgelerde Türklerin, hatta İslamiyet’i kabulden sonra bile,"öldü" yerine “şukar boldu” yani "şahin oldu" deyimi kullanılmıştır. Ayrıca Tasavvuftaki Devriye görüşünün, bu eski Türk inancının tesiri altında kaldığı tahmin edilebilir.358

SONUÇ

Rize, Karadeniz bölgesinin kuzey doğusunda yer alan küçük bir Anadolu şehridir. Arazinin darlığından toprak işlerine uygun olmaması Rize insanını ya ticarete veya büyük şehirlere göçe zorlamıştır. İlde sanayi yeni yeni gelişmekte olup, Sarp kapısının açılmasıyla ekonomik canlanmanın olduğu söylenebilir.

Her çağ ve toplumda varlığını sürdüren halk inanışlarının kökleri, ulusların uzak tarihlerine kadar dayanmaktadır. Günlük hayatın parçası haline gelen ve hayatın her aşamasında insanların kaygılarını gidermeye yönelik uygulanan bu inanışlara, düğün, doğum, cenaze gibi durumlarda sık sık rastlanmaktadır. Asırlar önce İslamiyet’i seçen Türkler arasında, Eski Türk inanışlarının etkileri kuşaktan kuşağa varlığını sürdürmüştür.

Rize ilinde, doğum evlenme ve ölümle ilgili halk inanışları geçmişten günümüze canlılığını korumaktadır. Şehir merkezlerinde kısmen zayıflayan bu uygulamaların, iç kesimlerde özellikle köylerde halen revaçta olduğu gözlenmiştir. Değişik kültür ve yaşayış biçimlerinin etkisiyle yöresel halk inançlarında farklılıklar da görülmektedir.

Rize’de düğünler coşkuyla bir araya gelmenin en belirgin ifadelerindendir. Bu düğünlerde birlik ve beraberlik, eğlenme, kardeşlik ve yardımlaşma duygularının en aktif örneklerini görmek mümkündür. Şehir düğünleri daha yavan geçerken, köy düğünlerinde Karadeniz insanının bütün coşkusu açığa çıkar. Şehirlerde klasik salon düğünlerine rağbet gösterilirken, köylerde halen o eski canlılığı görmek mümkündür. Bunlara çrenk olarak yedirilen yemekler ve horonlardır. Hele Rize insanını horon teperken görülmeye değer. Tabii ki köylerde de salon düğünlerine yönelme başlamaktadır

Her toplumda olduğu gibi Rize toplumunda da ölüm o canlı-kanlı insanların hızını kesmeye yetiyor. Rize halkının vefa örneğini, cenaze törenlerindeki hassasiyetinde ve cenazeye büyük bir kalabalık toplulukla katılmasında görmek mümkündür. Cenazeyi uzun uzun omuzlarında taşımaları ve önceden konuşmuyor olsalar bile arkasından iyilikle bahsetmesi bunun en belirgin örneğidir.

Bütün bunlarla beraber çalışmamız sırasında, Rize halkının geleneksel inançlarında eski Türk inançlarının izlerini ortaya koymaya çalıştık. Bu inançların bir kısmının İslam dininin etkisiyle değişikliğe uğradığı gerçeğini inkar etmemekle beraber, bazı uygulamalardaki folklorik temanın bizi hemen alıp eski Türk inançlarına götürdüğünü de belirtmeliyim. Çocuk doğduğunda onu kötü ruhlardan koruma çalışmaları, al basması adetleri, erkek çocuk anlayışları, kınalardaki yüzük adetleri, düğünlerde silah atmaları ve cenaze merasimlerine kalabalık katılmaları hep bunlardan sayılabilir.

Rize yöresinde eski inançlarımızın hala yaşadığını gösteren bu örneklerin bir kısmı da şüphesiz İslami karakterlidir. Biz kültür zenginliklerimizin gün ışığına çıkması ve kültürümüzün köklerinin tespitine katkımız olsun diye bu adetleri sıralamaya çalıştık. Bu sahada ele alınacak kültürel değerlerimiz elbette bunlarla sınırlı değildir. Ayrıca böyle bir çalışmanın içerisinde; Türk inanç yapısının genişliğine ve derinliğine bütün boyutlarını ele almak, inanç kavramı kapsamına giren her türlü değer yargılarını yaşayan pratiklerle karşılaştırabilmek oldukça zordur. Bu arada gördük ki, Türk milleti olarak Doğu Karadeniz bölgesinde İslamiyet’ten evvelki kültür varlıklarımızla birlikte yaşamaktayız.

Son olarak şunu da ifade etmeliyiz ki, bizim çalışmamız bu inanışları sorgulamak değildir. Zaten Anadolu’da uygulanan bu halk inanışlarının toplum üzerinde çok ciddi bir tesiri olduğu açıktır. Hoşumuza gitsin veya gitmesin, kabul edelim veya etmeyelim, bu inançları toplumumuzun bir realitesi olarak kabul etmenin daha doğru olacağı kanaatindeyiz. Bu inançların toplum hayatından silinip kaldırılmasının da hiçbir zaman mümkün olmayacağı tarihi bir gerçektir.

BİBLİYOGRAFYA