Riskin Belirlenmesi

Bir risk yönetiminin oluşturulmasındaki ilk adım ya da ilk görev, işletmenin ya da projenin maruz kalacağı tüm riskleri belirlemektir. Bu görevin önemi, proje risk kaynakları ve sonuçları hakkında ayrıntılı bilgi olmadan risk önleme stratejilerinin geliştirilmesinin ve analizin yapılmasının imkânsız oluşundan kaynaklanmaktadır.

Riskin belirlenmesi sonu olmayan bir iştir. Çünkü sürekli olarak ortaya çıkmaktadır. Bu da hiç kimsenin risk belirleme sürecini mükemmel bir şekilde yerine getirmediği gerçeğine sebebiyet vermektedir. Tıpkı risk yönetim sisteminin geri kalan aşamaları gibi riskin belirlenmesi de uzmanlık işidir.

Kapsamlı olması açısından risklerin yapısal ve sistematik bir şekilde saptanması gerekir. Takip eden sıra kaynak-olay-durum düzeninde olabilir. Bununla birlikte risk kaynakları denetlenebilir, denetlenemez, bağımlı, bağımsız, tamamen bağımlı ya da kısmen bağımlı olarak sınıflandırılabilir. Bu prosedür kaynağın özelliğini açıklığa kavuşturur. Risk saptama araç ve tekniklerinin bazıları şunlardır:

 Risk analizi anketleri: Detaylı bir dizi soru yoluyla risk yöneticisinin riski keşfetmesine yönelten araçtır.

 Maruziyet kontrol listesi: Ortak riskler listesidir. Bu araç, ciddi bir risk maruziyetinin gözden kaçma ihtimalini azaltmak için diğer risk saptama araçlarıyla son kontrol olarak ekili biçimde kullanılabilir.

 Sigorta politikası kontrol listesi: Bunlar sigorta şirketlerinden temin edilebilir. Bu listeler sigorta türlerinin bir kataloğunu kapsar. Risk yöneticileri, böyle bir listeye şirketlerde ya da işletmelerde uygulanabilir politikaları bulup çıkarmak amacıyla başvururlar.

 Sağlık ve güvenlik kontrol listeleri: Eğer yapılacak olan risk değerlendirmesi iş sağlığı ve güvenliği açısından yapılacaksa sağlık ve güvenlik kontrol listeleri oluşturulur. Bu listeler yapılacak işin türü ve şantiye koşullarına göre özel olarak hazırlanır.

 Uzman sistemler: Risk saptamasında kullanılan uzman bir sistem risk analiz anketlerini, maruziyet kontrol listelerini, sağlık ve güvenlik kontrol listelerini ve sigorta politikası kontrol listelerini tek bir alette birleştirir. Uzman sistemler, detaylı bir dizi soru yoluyla sadece ortak riskleri belirlemeye değil aynı zamanda belli bir işletmeye ya da projeye özgü riskleri de belirlemesinde yardımcı olmak amacıyla kullanıcıyı yöneltir.

 Riski haritalama: Risk haritaları bir riskin vuku bulma olasılığını ve potansiyel zararını belirlemek amacıyla hazırlanan iki boyutlu ölçekli çizgilerdir. Bir riskin potansiyel zararı ve olasılığı yöneticiye riskin önemli olup olmadığı konusunda yardımcı olmaktadır.

 Beyin fırtınası: Çözüm üretmek amacıyla bir grup içinde bir sorunun tartışılmasıdır. Hem risk saptanmasında hem de nitel risk analizinde faydalı olabilir.

 Görüşmeler: Kurum içindeki personelle yapılan görüşmeler genellikle riskin belirlenmesinde yardımcı olabilecek önemli bilgileri sağlamaktadır.

 Risk kategorisi özet çizelgesi: Proje ekibindeki tüm personelin katılımıyla risk saptama sürecinin sonunda hazırlanır.

Bu tekniklerden en yaygın kullanılanları önceki verilerden ve deneyimlerden derlenen risk kontrol listeleri, üst proje personeliyle yapılan görüşmeler ve proje ekibiyle yapılan beyin fırtınasıdır.

Aslında proje hedeflerinde etkili olabilecek riskleri belirlemek, herhangi bir risk yönetim sürecinin en önemli işidir. Çünkü bu aşamada keşfedilen risk kaynakları, sonraki aşamalarda veri olabilir. Yerinde olmayan uygulama durumunda analiz sonuçları gerçekçi olamaz ve belirlenen stratejiler yetersiz kalır. Bununla birlikte risk belirleme prosedürleri proje süresinden önce ya da ön hazırlık taslak aşamasında, mümkün olduğunca erken uygulamaya konmalıdır ve proje süresince tekrarlanmalı ve güncellenmelidir. Aksi takdirde risklerin felaket boyutuna varan sonuçları kaçınılmaz olacaktır.

6.3.2.2. Riskin Sınıflandırılması

Riskin saptanması proje evresi boyunca karşılaşılabilecek olası riskleri araştırma süreciyken bir sonraki aşama olan risk sınıflandırması, tamamen belli ölçütlere göre önceden saptanmış risklerle alakalıdır.

Riskler üç şekilde sınıflandırılabilir: 1. Türü belirleme

2. Sonucu tespit etme 3. Etkisini önceden görme

Birinci tür riskler saf ve kurgusal olarak ikiye ayrılır. Hiçbir kazanç sağlamayan riskler saf risk olarak kazancın ya da kaybın mümkün olduğu riskler ise kurgusal diye adlandırılır. Örneğin istenmeyen hava riski, bir tür saf risktir. Hiçbir faydası yoktur. Bunun aksine sözleşmenin kısıtlayıcı şartları, kurgusal risk olarak nitelendirilebilir.

İkinci tür riskler analiz safhası boyunca kullanılabilecek elverişli sonuçlar sağlar. Çünkü riskler ana proje hedeflerine sağladıkları katkılarına göre sınıflandırılırlar. Bu hedef projeyi, bütçe/plan ve kalite/güvenlik şartları doğrultusunda tamamlamaktır. Bu da risk yöneticisinin riskleri analiz süresince gerçekçi olarak saptamasında ve sonrasında da uygun risk yanıt yöntemlerini bulmasında yardımcı olur. Örneğin kötü hava koşulları, proje süre çizelgesinde doğrudan etkilidir fakat tedbir alınmadığı takdirde güvenlik ve proje bütçe maliyetinin etkileyen bir unsuru olacağı iddia edilebilir.

Üçüncü ve son tür riskler, anlaşılabilir bir ifadeyle riskleri proje, şirket, sanayi/ sektör ya da fiziksel ve sosyal çevre üzerindeki etkilerine göre sınıflandırır. Hava ve doğal afetler fiziksel çevreyi oluşturur bu nedenle böyle riskler denetlenemez. Diğer taraftan sosyal çevre siyasi, ekonomik ve sosyolojik konuları kapsar ve böyle riskler kısmen denetlenebilir.

Çevresel ve sektörel riskler makro seviye riskler olarak değerlendirilebilirken proje ve şirket riskleri de mikro seviye olarak değerlendirilebilir. Üstelik çevresel riskler tüm toplumu etkileyebilir ya da endüstriyel riskler aynı özellikteki tüm piyasayı etkileyebilir. Tablo 6.3’te örnek bir risk sınıflandırması uygulaması verilmiştir.

Tablo 6.3. Risk Sınıflandırması Uygulaması

RİSK TANIMI TÜRÜ ETKİSİ SONUÇLARI

Enflasyon Kurgusal Çevresel Maliyet

Ödemenin gecikmesi Saf Şirket Proje Maliyet süresi

Beklenmedik zemin koşulları Saf Proje Maliyet süresi Siyasi istikrarsızlık Kurgusal Çevresel Maliyet süresi

İşçilerin yaralanması Saf Proje Güvenlik

Belli bir sektöre işçilerin greve gitmesi Saf Sektör Maliyet süresi

6.3.2.3. Risk Analizi

Risk yönetim sisteminin asıl hedefi, işletmenin doğru riskleri almasında yardımcı olmaktır. Sistemin diğer bir ayrılmaz parçası da risk analizidir. Bilgisayarların daha geniş ve elverişli olarak kullanılması, muhtemelen daha özenli risk incelemesine destek olmaktadır. Günümüzde daha önemli riskler ekonomik faydalarıyla daha kolay değerlendirilebilir. Şekil 6.4’te risk analizinin adımları verilmiştir.

Şekil 6.4. Risk analizi 6.3.2.4. Risk Yanıtı

Sistematik risk yönetimi aşamasının son adımı riske yanıt vermedir. Bir önceki evrenin sonuçları değerlendirilir ve buna ilişkin olarak riskle mücadele stratejileri bu safhada belirlenir. Risk yanıt stratejileri dört gruba ayrılabilir (Vaughan ve Vaughan, 1995):

 Riski elde tutma  Riski azaltma  Risk aktarımı  Riskten kaçış

Riski elde tutma, riskin kabul edilmesi durumudur. Riskin farkına varan ve sorumluluk almak isteyen taraf genellikle bu yönteme başvurur.

Riskin azalması da bir diğer risk kabul yoludur. Bu da risk durumu olursa riskin şiddetini azaltarak ya da riskin ortaya çıkmasından önce risk olasılığını azaltarak başarılabilir. Personelin eğitilmesi, fiziki olarak korunması ve güvenlik önlemleri bir risk azaltma operasyonunda elverişli olabilir. Bununla birlikte önemli riskler hakkında derin araştırma yapmak da elzemdir. Proje yönetiminin genel risk önleyici ve ortadan kaldırıcı işleri şunlardır:

Önleyici (proje ilk aşamaları):

Shen (1997) koruyucu tutum için 7 öneri araştırmış ve bilgisayar program ile bunları önem sırasına göre sıralanmıştır.

1. Zamanı sürekli kontrol et ve öznel yargılama için düzenli bir program oluştur. 2. Kaynak bulmak için düzenli bir ajanda oluştur. Oluştururken kaynakları sürekli

güncelle.

3. Benzer projelere bakarak düzenli zaman hususları yap ve düzenli bir program oluştur.

4. Proje devam ettikçe alternatif yöntem ve seçenekleri planla. 5. Önyargıları ölç ve bitirme zamanına için bir risk primi hesapla.

6. Sayısal risk analizi yöntemlerini kullanarak daha hassas zaman ayarlaması yap. 7. Riski transfer et ya da paylaş.

Yatıştırıcı (inşaat süresince):

Kartam ve Kartam (2001) iyileştirici yöntemleri aşağıdaki gibi sıralamışlardır. 1. İnsan gücünü ve araçları arttırmak.

2. Çalışma saatini ayarlamak. 3. İnşaat yöntemini değiştirmek. 4. İşlerin sırasını değiştirmek.

5. Taşeronlarla yakın koordine olmak.

6. Yapılamayan işler için taşeronluk oluşturmak.

6.3.2.5. Risk Transferi

Risk transferi, risk sorumluluğunu sözleşme, sigorta, tazminat, bono ya da teminat yoluyla başka bir tarafa aktarılmasıdır. Bu oldukça yaygın kullanılan bir risk yanıt stratejisidir fakat burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta riskin aktarıldığı tarafın riski kontrol altına alabilecek ve maddi olarak gücü yetebilecek cinsten olması gereklidir. Aksi takdirde tüm proje olumsuz etkilenecektir.

Risk paylaşımı da riski elde tutmanın ve transferinin başka bir yaygın ve özel durumudur. Bu yolla riskler bireylerden gruplara aktarılır. Nitekim riskler grubun elinde kalır. Bu nedenle risk paylaşımı da bir çeşit riski elde tutma durumudur.

Riskten kaçınma, riski elde tutma ve risk azaltma yöntemlerinin tam tersine eyleme geçmeyi reddeden risk türüdür.

6.3.2.6. Risk Tutumu

Kişinin riske olan tutumu, risk analiz sonuçlarının değerlendirilmesinde ve risk yanıt stratejilerinin değerlendirilmesinde önemli bir unsur haline gelmiştir. Çünkü farklı kişiler aynı risk ortamında farklı kararlar alırlar. Bununla birlikte üst düzey yöneticilerin risk tutumlarındaki birikim özelliği, şirketin risk algısını oluşturur. Daha geniş bağlamda, üç tür risk tutumu vardır:

1. Riski sevme 2. Riski sevmeme

3. Riske karşı tarafsız olma

6.3.2.7. Riskin Sonuçları

Ortaya çıkan bir riskin sonuçlarını incelerken riskin sonuçlarına ilişkin bağıntılı unsurlar dikkate alınır.

Çoğu profesyonel kişi, uzman görüşüne ve bilgisine, eğer mümkünse geçmiş olayların da katıldığı bilgiye güvenme eğilimindedirler. Sonucu olası en yüksek kayıptır.