Kentsel Dönüşümün Hukuki Boyutu

Ülkemizde kentsel dönüşüme dair mevzuat ve yasal düzenlemeler önceleri problemler meydana geldikçe oluşturulmaya çalışılan düzensiz, birbirinden bağımsız ve geçici maddeler şeklindeydi. O dönemde Avrupa’daki uygulamalara bakıldığında ise kentsel dönüşüm, çok yönlü ve ciddi politikalarla yürütülen bir çalışmadır. AB uyum süreciyle birlikte 2000’li yıllardan sonra konu daha ciddi ele alınmaya ve tartışılmaya başlandı. Değişik yasal düzenlemeler ve mevzuatlar oluşturuldu (Genç, 2008). Kentsel dönüşümle ilgili çıkarılmış bazı yasal düzenlemeler Tablo 5.1’de görülmektedir.

Tablo 5.1. Türkiye’de Kentsel Dönüşümle İlgili Yasal Düzenlemeler

Yasal Düzenlemenin Adı Yasal Düzenlemenin amacı

2981 Sayılı İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler ve 6785 Sayılı İmar Kanununun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun (08.03.1984 tarihli ve 18335 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanunun amacı; imar ve gecekondu mevzuatına aykırı olarak inşa edilmiş ve inşa halindeki bütün yapılar hakkında uygulanacak işlemleri düzenlemek ve bu işlemlere dair müracaat, tespit, değerlendirme, uygulama ve duyuru esaslarını ve ilgili diğer hususları belirlemektir. (Böylece gecekondu bölgelerinde kentsel dönüşüm yapabilme imkânı doğmuştur.)

5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu (23.07.2004 tarihli ve 25531 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanunun amacı; büyükşehir belediyesi yönetiminin hukukî statüsünü düzenlemek, hizmetlerin plânlı, programlı, etkin, verimli ve uyum içinde yürütülmesini sağlamaktır. (Böylece Büyükşehir Belediyelerine kentsel dönüşüm yapabilme imkânı verilmiştir.)

5393 Sayılı Belediye Kanunu (13.07.2005 tarihli ve 25874 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanunun amacı; belediyenin kuruluşunu, organlarını, yönetimini, görev, yetki ve sorumlulukları ile çalışma usul ve esaslarını düzenlemektir. (Böylece belediyelere kentsel dönüşüm yapabilme imkânı verilmiştir.

5273 Sayılı Arsa Ofisi Kanunu ve Toplu Konut Kanununda ve Genel Kadro ve Usulü Hakkındaki Kanunun Eki Cetvellerin Toplu Konut İdaresi Başkanlığına Ait Bölümünde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (15.12.2014 tarihli ve 25671 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanunun amacı; arsaların aşırı fiyat artışlarını önlemek üzere tanzim alış ve satışı yapmak; konut, sanayi, eğitim, sağlık ve turizm yatırımları ve kamu tesisleri için arazi ve arsa sağlamaktır.

5226 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ve Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (23.07.1983 tarihli ve 18113 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanunun amacı; korunması gerekli taşınır ve taşınmaz kültür ve tabiat varlıkları ile ilgili tanımları belirlemek, yapılacak işlem ve faaliyetleri düzenlemek, bu konuda gerekli ilke ve uygulama kararlarını alacak teşkilatın kuruluş ve görevlerini tespit etmektir.

Tablo 5.1. Devamı

5366 Sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun (05.07.2005 tarihli ve 25866sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanunun amacı; büyükşehir belediyeleri, büyükşehir belediyeleri sınırları içindeki ilçe ve ilk kademe belediyeleri, il, ilçe belediyeleri ve nüfusu 50.000'in üzerindeki belediyelerce ve bu belediyelerin yetki alanı dışında il özel idarelerince, yıpranan ve özelliğini kaybetmeye yüz tutmuş kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurullarınca sit alanı olarak tescil ve ilan edilen bölgeler ile bu bölgelere ait koruma alanlarının, bölgenin gelişimine uygun olarak yeniden inşa ve restore edilerek, bu bölgelerde konut, ticaret, kültür, turizm ve sosyal donatı alanları oluşturulması, tabiî afet risklerine karşı tedbirler alınması, tarihi ve kültürel taşınmaz varlıkların yenilenerek korunması ve yaşatılarak kullanılmasıdır.

5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu (12.03.2004 tarihli ve 25400 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanunun amacı; kuzey Ankara girişi ve çevresini kapsayan alanlarda kentsel dönüşüm projesi çerçevesinde fiziksel durumun ve çevre görüntüsünün geliştirilmesi, güzelleştirilmesi ve daha sağlıklı bir yerleşim düzeni sağlanması ile kentsel yaşam düzeyinin yükseltilmesidir. (Proje bazlı bir kanun)

775 Sayılı Gecekondu Kanunu (30.07.1966 tarihli ve 12362 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Madde 19 – Islaha muhtaç veya tasfiyesi gereken gecekondu bölgeleri ile yeniden halk konutu veya nüve konut yapımına tahsis edilecek sahaların seçimi, haritalarının hazırlanması, imar ve ıslah planlarının düzenlenmesi,

Toplu Konut İdaresi Başkanlığının denetimi altında, ilgili belediyelerce yapılır veya yaptırılır. Toplu Konut İdaresi Başkanlığı, hazırlanan harita ve planları redde, düzeltilmek üzere geri göndermeye, olduğu gibi veya değiştirerek onaylamaya ve lüzum gördüğü hallerde bu hizmetleri kendisi yapmaya veya yaptırmaya yetkilidir. Onaylanarak kesinleşen planlar belediye dairesinde herkesin görebileceği bir yerde bir ay süre ile asılır ve keyfiyet mutat vasıtalarla halka duyurulur.

2985 Sayılı Toplu Konut Kanunu (17.03.1984 tarihli ve 18344 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Konut ihtiyacının karşılanması konut inşaatını yapanların tabi olacağı usul ve esasların düzenlenmesi, memleket şart ve malzemelerine uygun endüstriyel inşaat teknikleri ile araç ve gereçlerin geliştirilmesi ve devletin yapacağı desteklemeler (...) bu Kanun hükümlerine tabidir.

3194 Sayılı İmar Kanunu (31.05.2012 tarihli ve 28309 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanun, yerleşme yerleri ile bu yerlerdeki yapılaşmaların; plan, fen, sağlık ve çevre şartlarına uygun teşekkülünü sağlamak amacıyla düzenlenmiştir.

7269 Sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlere Yapılacak Yardımlara Dair Kanun (31.05.2012 tarihli ve 28309 sayılı Resmi Gazete ‘de yayımlanmıştır.)

Deprem (Yer sarsıntısı), yangın, su baskını, yer kayması, kaya düşmesi, çığ, tasman ve benzeri afetlerde; yapıları ve kamu tesisleri genel hayata etkili olacak derecede zarar gören veya görmesi muhtemel olan yerlerde alınacak tedbirlerle yapılacak yardımlar hakkında bu kanun hükümleri uygulanır.

5543 Sayılı İskân Kanunu (26.09.2006 tarihli ve 26301 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)

Bu Kanunun amacı; göçmenlerin, göçebelerin, yerleri kamulaştırılanlar ile millî güvenlik nedeniyle yapılacak iskân çalışmalarını, köylerde fiziksel yerleşimin düzenlenmesine ilişkin uygulamaya esas şartları ve alınacak tedbirleri, iskân edilenlerin hak ve yükümlülüklerini düzenlemektir.

Ülkemizde gerçekleşen kentsel dönüşüm projeleri, “Kentsel Dönüşüm Yasası” olarak da adlandırılan, 6306 sayılı “Afet Riski Altındaki Alanların Dönüşümü” hakkında kanuna ve kanunun uygulama yönetmeliğine (4 Ağustos 2012 tarihli) göre uygulanır (Cushman & Wakefield, 2014). Türkiye’de yaşanan kentsel dönüşüm süreciyle beraber hayatımıza bazı yeni kavramlar girmiştir. Bu kavramlar 6306 sayılı kentsel dönüşüm yasasının uygulanmasında lazım olacak argümanlardır. Bu argümanlarda önemli sayılabilecek bazıları şunlardır:

Riskli Alan: Zemin yapısı ya da üstündeki binalar nedeniyle can ve mal kaybı

ihtimali taşıyan, Bakanlık ya da ilgili idare (belediye, il özel idare) tarafından Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı’nın görüşü de alınarak belirlenen ve Bakanlığın teklifi üzerine Bakanlar Kurulunca kararlaştırılan alandır.

Uygulama Alanı: Bakanlar Kurulu kararı ile kararlaştırılan riskli alan ile Çevre ve

Şehircilik Bakanlığınca belirlenen rezerv yapı alanını ifade eder. Ülkemizde bu uygulama alanları aşağıdaki başlıklar şeklinde belirlenebilmektedir:

 Gecekondu alanlarında kentsel dönüşüm  Kent merkezlerinde kentsel dönüşüm

 Sanayi alanlarının kent merkezlerini terk etmesi sonucu oluşan kentsel dönüşüm  Afet zararlarını ve kentsel risklerini azaltmak için kentsel dönüşüm

Rezerv Yapı Alanı: 6306 sayılı kentsel dönüşüm kanunu uyarınca

gerçekleştirilecek uygulamalarda yeni yerleşim alanı olarak kullanılmak üzere, Toplu Konut İdaresi Başkanlığının veya İdarenin talebine bağlı olarak veya resen, Maliye Bakanlığının uygun görüşü alınarak Bakanlıkça belirlenen alanlardır (ÇSGB’nın internet sitesindeki tanım).

Riskli Yapı: Muhtemel bir afette (deprem, sel, heyelan vb.) içerisinde yaşayanların

can güvenliklerinin olmadığı yapılara denir (ÇSGB’nın internet sitesindeki tanım).

Bina Güçlendirme: Bir yapının bir deprem veya bir afet ihtimalinde hayati

tehlikenin önlenmesi ve yapı dayanaklılığının arttırılması maksadıyla yapılan faaliyetlerdir. Bu faaliyetler yapı üzerinde yapısal ek ve iyileştirmeler yaparak yapının daha da dayanıklı hale getirilmesini kapsar. Bina güçlendirmenin binanın yıkılıp yeniden yapımına karşı alternatif olarak düşünülür.

Yerinde Dönüşüm: 6306 sayılı kentsel dönüşüm kanunu ve imar mevzuatı

uyarınca riskli alanlarda yer alan riskli yapıların etap etap yıkılarak yerinde yeniden inşa edilmesidir.

Transfer: Yıkılıp yeniden inşa edilecek kent alanları için, eski yerdekilerin kentin

başka bir yerine taşınmasını ifade eder.

Yık-yap: Yıkılacak bina karşılığında yerel yönetimin bina maliklerine arsa tahsis

etmesini ifade eder.

Yık-boşalt sistemi: Yıkımı gerçekleşecek yapının mülkiyetinin belediyeye

Riskli evini getir, yeni evini al sistemi: Binası yıkılacak malike başka bir yerde

yeni bina inşa etmesi için belirli bir oranda yardım yapılmasını ifade eder.

Kamu-özel sektör proje ortaklık sistemi: Belediye ve özel sektörün ortaklaşa

kentsel dönüşüm projeleri tasarlamasıdır (Demirkıran, 2008).