2. 1. Ritüellerde Kullanılan Hayvan Sunuları
Eskiçağda yaşamış olan birçok toplum gibi Hititler de tanrısal güçler için çeşitli hayvan sunuları gerçekleştirmişlerdir. Bu sunuların gerçekleştirilme amacı da diğer toplumlarda olduğu gibi, tanrıların bakımı, onların beslenmeleri293 ve hayvanın ruhunun ya da yaşamının kaynağının kanda bulunduğu düşüncesi294 olmuştur.
Hititler tarafından tanrısal varlıklara adak – sunu olarak en çok kullanılan hayvanlar, koyun, keçi domuz, köpek ve boğa olmuşlardır. Bu hayvanlar çeşitli ritüellerde farklı yöntemler ile tanrılara sunulmuştur.
Sunu olarak kullanılacak hayvanların rastgele mi seçildikleri yoksa belirli ölçütlere göre mi belirlendikleri konusunda kesin ve net bir bilgi bulunmasa da yazılı belgelerde görülen bazı ip uçlarından dolayı, kurban hayvanlarının bazı ölçütlere göre belirlendiği söylenebilir. CTH 375 numaralı Arnuwanda - Ašmunikal çiftinin, Kaška işgalinden dolayı Güneş Tanrısına olan dualarında, kurban hayvanlarının şişman ve besili olanlarının sunulduğu belirtilmektedir. Ayrıca ritüellerde sunulan kurban hayvanları, tanrılara ait olan ve metinlerde tanrının çobanları olarak geçen görevliler tarafından da yetiştirilmiş olabilir.
Bazı ritüellerde, ritüel sırasında tanrılara adak olarak verilecek objeler, başka kentlerden getirilmişlerdir295. Başka kentlerden getirilen bu objelerin, tanrıların çobanlarının mı yetiştirdiği yoksa normal halk insanının yetiştirdiği hayvanlar mı olduğu tam olarak bilinmemektedir. Ancak tanrılara sunu olarak kullanılacak hayvanların, özel olarak ayrılmış olunabileceğini düşündüğümüz zaman, bu
293 Beckman 2011, 98. 294 Frazer 2004, 176, 177.
295 Örneğin KI.LAM bayramını anlatan metinlerde Tiššaruliya kenti görevlilerinin 6 koyun, Asa adamlarının 2 koyun; Annuwa kenti adamlarının 2 koyun, Ankuwa kenti görevlilerinin 3 koyun getirmişlerdir.
76
hayvanların, tanrılara ait görevliler tarafından yetiştirilen hayvanlar olabileceği ihtimalinin artabileceği düşünülebilir.
Bazı ritüel metinlerinde, kurban olarak sunulan hayvan sayıları oldukça yüksek rakamlara ulaşmıştır. Reyhan, çok sayıda hayvanın kurban olarak sunulduğunu belirten metinlerdeki kurbanların, gerçek hayvan kurbanı olmadığını, bu hayvanların kesilmeyerek, sembolik olarak sunulduğunu düşünmektedir296. Ancak ritüellerde kurban edilen çok sayıda hayvanın, sembolik olarak değil de gerçekten kurban edilebileceği ve bu hayvanlardan elde edilen etlerin de halk ile paylaşılabileceği veya ritüellerdeki toplu yemeklerde de kullanılmış olunabileceği de göz ardı edilmemesi gerekmektedir.
Hayvanlar kurban edilirlerken, kurban yöneltilen tanrının konumu önemli olmuştur. Hititlerin yer yüzü tanrılarına kurban keserlerken hayvanın boğazının yukarıya baktığı; yer altı tanrıları için kurban keserlerken ise, hayvanın boğazının aşağıya bakmasının sağlandığı belirtilmiştir297. Böylece kendisine kurban sunulan tanrının, hayvanın yaşam enerjisi olan kandan faydalandığı düşünülebilir.
Hititler tarafından sunulan kurban hayvanlarının ciğer, kalp, ve yağ gibi organları, tanrılar tarafından sevildiği düşüncesinden dolayı tanrılara sunulmuştur298. Bazı ritüel metinlerinde de sunulacak olan hayvanın siyah veya beyaz gibi hangi renkte olması gerektiği de belirtilmiştir.
296 Ayrıca Reyhan, bazı durumlarda gerçekten kesildiğini ve etlerinin tanrılara sunulduktan sonra geriye kalan kısımlarının kapı, ocak, pencere gibi yerlere konulduğunu da belirtmektedir. Reyhan 2016a, 106, 107.
297 Beckman 2011, 100.; Sevinç Erbaşı 2013, 114.
298 Benzer bir düşünce eski Yunan toplumunda da bulunmaktadır. Ancak burada durum biraz farklıdır. Tanrılara sunulan ilk kurbanın paylaşılması konusunda hakemlik yapan Prometheus, etleri ve karın içindeki tüm organları mide ile örtmüştür. Kemikleri de yağ ile sarmıştır. Zeus’da yağların çekiciliğine kapılarak, tanrılar için yağlarla kaplı olan kemikleri seçmiş, insanlara da kurban hayvanının etleri ve karın içi organları kalmıştır. Theogonai 534. Ayrıca bazı topluluklarda kurban hayvanının bazı bölümleri değerli olarak görülmüş ve o bölgeler tanrılara ve yöneticiler için ayrılmıştır. Bloch 2013, 141.
77
2. 1. 1. Küçükbaş Hayvan Sunuları
Hitit ritüellerinde küçükbaş hayvan sunuları oldukça önemli bir yer tutmuştur. İncelenen metinlere göre ritüellerde yoğun bir şekilde kullanılan küçükbaş hayvanlar, koyun, kuzu, koç ve keçi olmuşlardır.
Ritüellerde sunulan küçükbaş hayvanların en iyi bir şekilde resmedildiği yer büyük bir ihtimalle Alacahöyük kabartmaları olmuştur. Bu kabartmalarda, bir adam tarafından tanrıya sunulmak üzere dört adet küçükbaş hayvan götürülürken resmedilmiştir (Resim 2).
Arkeolojik çalışmalarda birçok kentte ritüellerde kullanıldığı düşünülen küçükbaş hayvan gömülerinden bulunmuştur. Kilisetepe’de Geç Tunç Çağına tarihlenen yapının, 7 numaralı odasının IIc yapı katının altında, neredeyse tamamını keçi ve koyunun oluşturduğu 99 aşık kemiği bulunmuştur299. Bu aşık kemiklerinin ritüellerde sunulan hayvanlara ait olduğu düşünülebilir.
2. 1. 1. 1. Koyun
Hitit ritüel metinlerine göre tanrılara sunulmak için oldukça sık bir şekilde tercih edilen koyun, tanrılara yapılan sunuların önemli yiyecek kaynağını oluşturmuştur. Hitit kült envanter metinlerinde, bazı tanrıların kültleri için hazırlanan kült objeleri arasında, koyunların sayısı önemli sayılara ulaşmaktadır300.
Koyun sunularından bahseden metinlerin bazılarında, koyun sadece koyun olarak belirtilmiştir. Bazı ritüel metinlerinde koyunların nitelik durumu gibi bazı özelliklerinden bahsedilmesine rağmen, bazı ritüel metinlerinde de sunulan koyunların niteliklerine değinilmeyerek, sadece koyun şeklinde bahsedilmişlerdir.
299 Ayrıca 3 numaralı odada da aşık kemikleri bulunmuştur. Popkin 2013, 102 – 104.
300 Örneğin KBo 38.12 numaralı kült envanteri metninde, Gökyüzünün Fırtına Tanrısı ve Arinna’nın Güneş Tanrıçasına her sene yirmi sekiz koyun; bazı tanrıların kültleri için altmış dört koyunun verileceği kaydedilmiştir. Darga 1973, 15 – 17.
78
Hitit kralına ait olduğu düşünülen cenaze ritüellerinde, ritüelin üçüncü günü kralın cesedi ḫekur’a konulur konulmaz, altmış yedi koyunun kurban edilmiştir301. Ayrıca ritüelin bazı diğer günlerinde de koyun sunuları görülebilmektedir.
Hititler, tanrıları adına düzenledikleri bayram kutlamaları kapsamında, koyun sunularında bulunmuşlardır. Örneğin Nuntarriyašha bayramında, Fırtına Tanrısının iki koyunu kurban edilmiştir302. CTH 681.1 numaralı Karahna Festivalini anlatan metinde ise, iç odada, tanrı için, iki adet koyunun kesilerek kurban edildiği belirtilmiştir303.
Kralın kendisini korumaya çalıştığı Yedek Kral ritüellerinde, tanrılara koyun sunusu yapılmıştır. Kral kendisi gece vakti temiz bir koyunu kurban ederek, tanrılarından, kendisinin peşini bırakmalarını istemiştir304.
Koyun, büyü ritüellerinde kullanılan önemli bir sunu olmuştur. Arzawa’lı kadın Paškuwatti’ye ait olan büyü/tedavi ritüelinde, koyun sunusu yapılmış ve hayvan parçalanmıştır305. Başka bir büyü ritüelinde ise koyun kesilerek koyunun iç organları ve bazı parçaları, masanın üzerine koyulmuştur306.
Tanrılar için yapılan yemin töreni ve bu törenlerde onlar için gerçekleştirilen bazı ritüellerde koyun sunulmuştur. Kanzapida’lı kadın Ḫatija’nın gerçekleştirdiği Wisurijanza tanrıçası için gerçekleştirilen ritüelde, Güneş Tanrısına bir koyun
301 KUB 30.16 + KUB 39. 1 Collins 2010, 66, 67.
302 KUB 25. 13 + 44.8 + 58. 22 Rs. IV 26, 27. Nakamura 2002, 150.
303 CTH 681. 1 §3: “Şafak olduğu zaman, onlar kapıyı açarlar. Onlar perdeyi açarlar. [kral] tanrının [iç odasına] gider. İç odanın [tarsan]zipa’sında tanrının sığırını ve iki koyunu keserler.” McMahon 1991, 57.
304 KUB XXIV 5 + IX Rs. 11 – 17: “Gece olur olmaz, kendisi gök yüzünün altında temiz bir koyunu kurban eder ve şöyle konuşur: “Ey Ay Tanrısı, benim efendim, bu demektir ki sen bir işaret verdin. Eğer ki benim hakkımda kötü düşündüysen ve beni (yer altı) topraklarının tanrıçası Lelvani’nin ellerine bıraktıysan, tanrılar için giyindim demektir. Sizlere bir vekil verdim. Birini alın ve beni serbest bırakın.” Kümmel 1967, 13.
305 CTH 406 §12: “Sonra Uliyassi’ye bir koyun sunarım ve onlar koyunu masanın önünde keserler. Koyunu ön tarafa taşırlar. Sonra onu [parçalarlar].” Hoffner 1987, 278.
306 KUB 17.28 iii 1 – 7: “[izin ver kendim ve evim] büyüsün! [Evimin insanları] sığırlarım ve koyunlarım üresin, tahıllarım büyüsün! Onlar bir koyun keserler ve etini, bağırsaklarını, göğsünü, kafası ve ayaklarını masanın önüne koyarlar.” Torri 2004, 134.
79
sunulmuş ve bu koyunun karaciğeri ile kalbi ateşte yakılmıştır307. Yapı ritüellerinde de benzer şekilde koyun sunusu gerçekleştirilmiş, kesilen koyunun uzuvları, sunak ve yapı direği gibi yerlere koyulmuştur308. Ordunun geçirdiği kötü bir yıldan sonra Ḫapalla’lı Ašḫila yönetiminde gerçekleştirilen askeri kurban ritüelinde, ordu içindeki salgının yayılmaması ve bitmesi için sunulan hayvanlardan birisi de koyun olmuştur309.
Bazı ritüel metinlerinde, sunulan koyunun bazı özellikleri belirtilerek nasıl seçildiği konusunda bilgi verilmiştir. Tutḫalia ve ailesini kötülüklerden korumak amacıyla yapılan ritüelde, temiz, kusursuz ve kendisine değnek vurulmamış bir beyaz koyunun sunulduğu belirtilmiştir310. Kuş falcısı Anniwiyani’nin Inaraš için gerçekleştirdiği sunu ritüelinde, bahçenin terippiš alanında bulunan koyunlar ile gözleri güneşe bakan koyunlar, sunu hayvanı olarak seçilmiştir311. Yer altı tanrıları için gerçekleştirilen ritüelde ise sekiz siyah koyun sunulmuştur312.
Bazı ritüellerde koyunlar kötülükleri yüklenerek kurban edilmişlerdir. Bu tür kurbanlar genellikle, yedek ritüeller ve vekil ritüellerde sunulmuşlardır. Yedek kral ritüelinde, kral, gündüz olur olmaz arınma ritüellerini gerçekleştirdikten sonra bir koyunu, Güneş Tanrısına kurban etmiştir313. Kizzuwatna’lı kadın Maštigga’ya ait
307 KBo XV 25 Rs. 5 – 6: “Saray görevlisi de oradadır ve Göklerin Güneş Tanrısına bir koyun kurban eder, karaciğeri ve kalbi ateşte yakılır.” Carruba 1966, 5.
308 KUB 55.28 + Bo 7740 Öy. 7 – 14: “Evin sahibi, sunağın önüne bira ve şarap döker daha sonra kan sunusu yapar. Her iki sütunun önünde üç kez libasyon yapar. (kurban edilen koyunun) etini, göğüslerini, omuzlarını, başını ve ayaklarını sunağın önüne koyarlar. Göğüsler, omuzlar, başlar (ve) ayaklar iki sütunun önüne konur.” Ünal 1988, 1748; Ünal 1998, 41.
309 CTH 394 Rs. 12 – 18. Dinçol 1985, 25.
310 KBo 15. 10 + KBo 20. 42 Rs ii. 8 – 9: “Kadın şöyle söyler: “Ağız, dil, diş, göz? Size te[m]iz, kusursuz (veya parlak), değnek değmemiş bir beyaz koyu[n] sundum.” Kassian 2000, 37.
311 11 – 14: “sonra koyunların arasından geçerim ve hangi koyun(un) gözleri güneşe doğru gidiyorsa onun derisini alırım. Bahçenin terippiš alanı koyunlarından (alırım).” Sturtevant 1927,13.
312 IBoT 3. 1: “aşçılar ise ḫešti evinde sekiz siyah koyunu önceden hazırlamışlardır.” Sir Gavaz 2016, 843.
313 KUB XXIV 5 + IX 13 Vs. 29 – 34: “Hava aydınlandığında “temiz (arınmış) ritüelini” gerçekleştirir. Kral, gider gitmez, kendisini yıkar ve bir temiz koyunu gökyüzünün tam altında Güneş Tanrısına kurban eder. O sırada kral şöyle konuşur: Ey Güneş Tanrısı [benim] efendim, beni dinle! Bu demektir ki Ay Tanrısının verdiği işarettir. … [kendi yeri]me bir vekil verdim. Artık bunu alın.” Kümmel 1967, 11.
80
ritüelde de koyun, kurban sahiplerinin üzerine tutulmuş ve koyunun ağzına kötülükleri tükürmelerinden sonra koyun kurban edilmiştir314.
Ritüellerde tanrılara sunulan koyunlar bazen çeşitli küçük işlemlerin uygulanmalarından sonra ritüellerde sunu olarak kullanılmışlardır. Babilili ritüelinde gümüş kabın içerisindeki su, koyunun üzerine serpildikten sonra, koyun kurban edilmiştir315. Tanrıya kurban edilmeden önce koyunun üzerine su serpilmesi, büyük bir ihtimalle kurban edilecek hayvanın arınması ile ilişkili olmuştur.
Koyunlar, ritüellerde bazı özel sunu çeşitlerinin gerçekleştirilebilmesi için de kurban olarak kullanılmışlardır. KUB 15.31 numaralı metinde ambašši ve keldi sunuları için dokuz koyun kullanıldığından bahsedilmiştir316. Gece Tanrıçasının kültünün taşınması ritüelinde, övgü sunusu ile Ḫurdumana sunularının yapılmalarında da koyun kullanılmıştır317. Ayrıca Fırtına Tanrısına düzenlenen ritüelde, dokuz adet siyah koyun duvara vurularak kurban edilmiştir318. Koyunların duvara vurularak kurban edilmesi, belki de kansız yapılması gereken sunu için yapılmış bir uygulama olmuştur.
314 26 – 40: “bir koyunu sevk ederler ve onu yaşlı kadın iki kurban sahibinin üzerine tutar ve şöyle söyler: "işte sizin için bir vekil, vücutlarınız için bir vekil olsun: kötü dil, kötü ağız'' onlar, onun ağzına (koyunun) tükürürler ve şöyle söyler, "kötü lanetleri tükürdünüz". Yeri kazarlar, koyunu aşağıda keserler, sonra onu aşağıya koyarlar, onun yanına tatlı kurban ekmeğini koyarlar, şarap sunar ve üzerini kapatırlar siyah koyunu sev kederler, yaşlı kadın onu, onlara sunar ve şöyle söyler: "sizin başlarınız ve vücutlarınızın tümü için siyah koyun bir vekildir. (onun) ağzındaki dil lanetlerin dilidir. Ve onu onların üzerinde çevirir. İki kurban sahibi onun ağzına tükürürler ve koyunu keserler, sonra onu tamamıyla parçalarlar…” Reyhan 2002, 39, 41.
315 CTH 718.1 §18: “… Sonra bir koyun götürülür ve rahip gümüş bir kap içerisinde su alır. Tuzlanmış mayasız ekmeği ve bıçağı suyun içerisine batırır. Tanrıya el yıkama suyunu tutar. Suyu koyunun üzerine serper ve [ritüel sahibi] ve bu gümüş kaptan [rahip] ritüel sahibi için el yıkama suyunu döker. …” §20 “… sonra rahip mayasız ekmeği ve bıçağı alır onları koyunun üzerine tutar. Sonra ritüel sahibi koyunu adar. …” Beckman 2014, 37.
316 KUB 15. 31: “Adam dokuz çukura kan bulaştırır (sıvar). Sonra dokuz kuş ve bir koyun dokuz çukur için […] Adam ambašši ve keldi için dokuz kuş ve bir koyun sunar.” Popkin 2013, 109; Süel 2015, 103. 317 Gece Tanrıçasının kültünün taşınması hakkındaki CTH 481’de geçen övgü sunusu için bkz. Feder 2011, 28.; Ištar için gerçekleştirilen CTH 719’da bulunan Hurdumana sunusu için bkz. Beckman 2015, 25.
318 43 – 44: “[ ] onlar onu yerine koyarlar. Kral tahtta [ ] onu oraya. Dokuz siyah koyunu duvara vurarak kurban ederler.” Neu 1970, 15.
81
2. 1. 1. 2. Kuzu
Kuzular, Hitit ritüellerinde tanrılara sunulan önemli bir sunu objesi olmuşlardır. Hitit metinlerinde kuzu Sumer dilindeki SILA4319 şeklinde geçmektir. Bazı ritüellerde normal kesim yöntemi ile tanrılara sunulurlarken, bazı ritüellerde de yakma uygulaması ile tanrılara sunulmuşlardır.
Ammihatna ritüellerinde, büyünün ortadan kaldırılması için yapılan işlemlerde kullanılacak sunular arasında, 16 kuzu bulunmaktadır320. Nuntarriyašha bayramı kutlamalarında, Arinna’nın Güneş Tanrıçası, 7 kuzu ile kutsanmış ve kuzuların etleri mutfakta parçalanarak pişirilmiştir321. Gece Tanrıçasının taşınması ritüelinde de kuzu sunu olarak kullanılmıştır322. Karahna festivalinde bir kuzu, ormana taşınan Güneş Tanrısının steli üzerinde kesilmiştir323. Yer altı tanrıları için yapılan ritüelde ise kuzu suyun içerisine kesilmiştir324.
Kuzuların adak – sunu olarak kullanılmaları, sadece keserek kanını akıtma yöntemi ile olmamıştır. Bazı ritüellerde kuzuların ateşte yakılarak tanrılara sunulduğu da görülmüştür. Tanrı çağırma ritüellerinde kuzular, tanrıları çekebilmek amacıyla
319 Ünal 2007b, 570.
320 KBo V 2, 10 için bkz. Murat 2002, 22.
321 KUB 25. 14 B vs i 23 – 33: “ve kraliçe Arinna’nın Güneş Tanrıçasını yedi kuzu ile şöyle kutsar: bunlardan ikisini Arinna’nın ve Walan[ni]nin Güneş Tanrıçalarına bir kuzuyu Arinna’nın Güneş Tanrıçası ve Nikamalti için bir kuzuyu Arinna’nın Güneş Tanrıçası ve Ašmunikal için bir kuzuyu Arinna’nın Güneş Tanrıçası ve Du[duḫepa] için bir kuzuyu Arinna’nın Güneş Tanrıçası ve Ḫenti (ve) bir kuzuyu Arinna’nın Güneş Tanrıçası ve Taw[ananna]; ve kuzuları [mutfağın?] içerisine taşırlar. Onları parçalarlar (ve sonra) pişirirler.” Nakamura 2002, 193.
322 Feder 2011, 28.
323 CTH 681. 1 Öy. II §18: “onlar Güneş Tanrısı’nı ormana götürürler. Onu stelin arkasına koyarlar. Besili bir sığır, yedi koyun (ve) bir kuzu sunarlar. Onları stelde keserler ve [etlerini] ayarlarlar…” McMahon 1991, 67.
324 CTH 446 “… kaynaktan getirilen suyu, su(?)yun içine libasyon yapar. Sonra o kuzuyu (suyun içerisine) keser…” Gurney 1977, 29.
82
yakılarak sunulmuşlardır325. Gece Tanrıçasının taşınması ritüelinde, bazı uygulamaların ardından yakma yöntemi ile kuzu sunusu gerçekleştirilmiştir326.
Ritüel metinlerine göre bu sunularda, kuzunun yakılmadan önce kesilip kesilmediği belirtilmemiş olmasından dolayı, kuzuların canlıyken yakılarak tanrılara sunulduğu düşünülebilir.
Kuzular da ritüellerde gerçekleştirilen bazı özel sunuların uygulamalarında kullanılmışlardır. Gece Tanrıçasının taşınması ile ilgili ritüel metninde, övgü sunularının gerçekleştirilirken kuzu kullanıldığı belirtilmiştir327.
2. 1. 1. 3. Keçi
Ritüellerde oldukça sık bir şekilde kurban objesi olarak görülen keçiler, Hitit ritüel metinlerinde MÁŠ ve UZ6 ile belirtilmişlerdir328. Metinlerde keçiler genellikle kesilerek, normal kurban şekli ile tanrılara sunulmuşlardır. Ancak bazı ritüellerde kurban edilirlerken, başka objeler ile birlikte kurban edilmiş ya da bazı işlemler yapılarak sunulmuşlardır.
Hitit ritüellerinde keçiler en çok kesilerek normal sunu şeklinde kurban edilmişlerdir. Askeri bir mağlubiyetten sonra ordunun arındırılması amacı ile yapılan bir ritüelde, erkek keçi kurban edilerek, askerler, arındırılma amacı ile hazırlanan bazı objelerin aralarından geçirilmiştir329. Ordudaki başarısız bir dönemden kurtulunması için Ašhella’nın yönettiği ritüelde de sabah saatlerinde, 6 keçinin de içinde bulunduğu
325 KUB 15. 31 Vs. II 1 – 5: “dokuz yolda kuşları şöyle yakarlar: 1 kuşu huwalzi (ve) dalahulzi (=yanına çekme) için yakar, 1 kuşu hari (=yol) (ve) hazizi (işitme) için 1 kuzuyu (=gelme, varma) (ve) ananiešh (=memnuniyet) için yakar ve insanın MAH ve Gulš tanrıları tanrı Zukki ve Anzili için (de) aynı şekilde 2 kuş ve 1 kuzu yakarlar.” Reyhan 2010, 641.
326 CTH 481 II 35 – 39: “sonra o övgü ritüeli/sunusunu koyun ile yapar. Sonra onlar ritüel sahibini tanrı ile birlikte gümüş ve gangati- kullanarak arındırırlar. Fakat sonrasında onlar, sunu olarak kuzu yakarlar. Ritüel sahibi selam verir ve kendi evine gider.” Feder 2011, 28.
327 CTH 481 III 56 – 66: “sonra onlar kan ritüelini oğlak ile yaparlar. Sonra onlar övgü ritüelini kuzu ile yaparlar. Sonra o, kuzuyu yakma sunusu olarak yakar.” Feder 2011, 30.
328 Ünal 2007a, 436.
329 Bo 2039 + Bo 2864, 45 – 47: “Karşı tarafın askerleri kazandığında nehrin arkasına bir kurban getirilir, nehrin arkasında bir erkek keçi kurban edilir…” Kümmel 1967, 151.
83
bazı sunu objeleri açık bir alana götürülmüş ve orada sunularak etleri pişirilmiştir330.
Ḫaššumaš bayramında, keçi dışarıya götürülüp kesilmiş, etleri yenmiş ve derisi
alınmıştır331. Ammihatna tarafından gerçekleştirilen büyü ritüellerinde sunulmak için 15 keçi kullanılmıştır332.
Keçi sunuları doğum ritüellerinde de görülebilmektedir. Erkek keçinin kullanıldığı bir doğum ritüelinde, keçi Yerin Güneş Tanrıçasına sunulmuş ve etlerinin pişirildiği belirtilmiştir333.
Anniwiyanni tarafından yönetilen ve Inaraš için gerçekleştirilen ritüelde, ona sunulan kurbanlar arasında keçi de yer almıştır. Bu ritüellerde keçi, kehanet işleri ile uğraşan kuş gözlemcileri tarafından sunulmuş ve hayvanın bazı organları tanrı için ayrılmıştır334. Bir Hitit ritüelinde de iki keçi tanrılara olan kurban borcunu ödemek için kullanılmıştır335. KUŠkurša’nın yenilenmesi için gerçekleştirilen ritüelde de karimmi- yapısının içerisinde keçi sunulmuştur336. Hepat için gerçekleştirilen ritüelde de yavru keçi, Hepat için parçalanmıştır337. Metinde domuz ve köpeğin yavru olmasından dolayı genç keçi olarak belirtilen keçinin de oğlak olabileceği düşünülebilir.
330 CTH 394 Rs. 33, 36 – 37: “İkinci gün sabah erkenden hemen, 6 koç 6 keçi … birlikte götürülürler. Onları araziye götürdükleri zaman, onları yerde keserler. Ve onları(n) sade (etlerini) pişirirler.” Dinçol 1985, 24.
331 IBoT I 29 ay. 37 – 39: “Keçiyi dışarı götürürler, keçiyi keserler ve onu yiyip bitirirler. Keçinin derisini alırlar.” Arıkan – Soysal 2000, 217.
332 Murat 2002, 22.
333 KBo 17.61 §12 – §13, 20 – 22: “… izin ver ve erkek keçinin Yerin Güneş Tanrıçasına gitmesine izin ver! Ye[rin] Güneş Tanrıçasına yanan meşale tutması için ona izin ver! Erkek keçi(yi) keserim. Pişiririm ve…” Beckman 1983, 45. Metnin farklı bir çevirisi için bkz. Berman 1972, 467.
334 22 - 26: “sonra kuş gözlemcileri Inaraš’a bir büyük keçi kurban eder. Her şeyden önce sağ kulak, bağırsaklar(?), sağ iç taraf, (ve) sağ tarafın etini ateşte pişirirler. Onlar tanrı için hazırlarlar.” Sturtevant 1927, 17.
335 KBo 19.128, 37 – 38: “Kral 6 tane kurban hayvanı getirir. İki keçi bir boğa tanrılara kurban borcu olarak…” Otten 1971, 5.
336 KUB 55.43 Rs. III §13: “kari[mmi-] yapısının içerisine tanrıyı [getirirler]. 20 erkek keçinin içerisinden birini [karimmi- yapısının içerisine] sürerler. İçeride keçiyi [kurban ederler] ve …] McMahon 1991, 151.
337 KUB 7.54 ii 20 – 23: “Sonradan kendisine genç bir keçi, bir yavru domuz ve bir yavru köpek alır ve diğer yerin üzerine onları Hepat için parçalar.” Collins 1990, 214.
84
Keçiler, doğrudan sunulmaları haricinde, bazı ritüellerde, sunulmadan önce küçük uygulamalara tabi tutulduktan sonra kurban edilmişlerdir. Bir Hitit ritüelinde, keçinin boynuzlarının yağlandıktan sonra kurban edildiği belirtilmiştir338. Doğum ritüelinde de keçi şarap ile kutsandıktan sonra rahip tarafından uzağa götürülmüş ve tanrılar için sunulmuştur339. Metinde keçi MAŠ.TUR olarak belirtilmiştir. Bu kelime aynı zamanda oğlak için de kullanılmıştır340.
Bazı ritüellerde de keçi, bazı sunu objeleri ile birlikte sunulmuşlardır. DKASKAL.KUR için gerçekleştirilen ritüelde, keçi bira ile kurban edilmiştir341. Zarpiya’nın uyguladığı ritüelde ise iyi besili bir keçi, evin sahibi tarafından şarap ile birlikte sunulmuştur342.
2. 1. 1. 4. Koç
Hitit ritüellerinde sunu hayvanı olarak kullanılan küçükbaş hayvanlardan birisi de koç olmuştur. Koç, Hitit metinlerinde UDU.NITA343 şeklinde belirtilmiştir.
Nuntarriyašha bayramında Ziparwa’ya sunulan hayvanlardan birisi koç olmuştur344.
DLAMMA “Koruyucu Tanrı” için yapılan ritüelde koç kurban edilmiştir345. Askeri amaçlı olan Ašhella ritüelinde, ritüelin ikinci gün sabahı diğer sunu objeleriyle birlikte
338 KBo 11.32 (CTH 645) Vs. 23 – 24: “Keçi boynuzlarını yağ ile yağlarlar ve onu erkek tanrılara, Tanrı Maliia’ya kurban ederler.” Arıkan 2003, 28.
339 KUB 9.22 §24 - §25, 17 – 23: “kadın elini iki genç erkek keçiye uzatır. Ve onları şarap ile birlikte kutsar, ve patili- rahibi onları uzağa götürür. Ve erkek, yolun karşısına vardığı zaman, bir genç erkek keçi šinapši’nin eril [tanrılar] için erkek tarafından kurban edilir, ve (diğer) genç erkek keçi şehrin erkek tanrıları için erkek tarafından kurban edilir.” Beckman 1983, 95.