A. Bölgesel Çatışmalar ve Anlaşmazlıklar
4. RF-Ukrayna Anlaşmazlığı: Karadeniz Filosu ve Kırım Sorunu
Kaynak: <http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2010/04/100422_sevastopol_deniz.shtml> (05. 02.
2012).
KEİÖ bölgesi SSCB’nin dağılmasının ardından, yeniden su yüzüne çıkan bölgesel çatışmaların yanı sıra, Sovyet dönemindeki “ortak değerlerin yeni devletlere bölüştürülmesi süreci”nin209 başlamasıyla Ukrayna ve RF arasında Karadeniz Filosu’nun paylaşımına ilişkin tartışmaya sahne oldu.
Karadeniz Filosu sorunu; savaş gemilerinin Rus Karadeniz Filosu ve Ukrayna donanması arasında paylaştırılması, Kırım’da bir liman şehri olan Sivastopol ve çevresindeki Rus üssünün statüsü ve Kırım yarımadasının egemenliği konusuyla
sandalye kazandıkları için kendi adaylarını devlet başkanı seçtiremediler. Bununla birlikte, anayasaya göre parlamento aynı yıl içinde üst üste iki kez feshedilemiyordu. Bunun üzerine, “Romanya ile birleşmeyi savunan” Parlamento Başkanı Mihai Ghimpu vekaleten Cumhurbaşkanlığı görevini üstlendi. Bkz.: Deniz Berktay, “Moldova Nereye Gidiyor?”, <http://www.turksam.org/tr/2254.html>
(23. 04. 2012).
208 Osipov, ibid..
209 Günhan Turan, “Bağımsız Ukrayna’nın Dış Politika Seçenekleri”, Büyükakıncı (der.), op.cit., s.
379.
ilgiliydi.210 Aslında, küçük ve eski olan bu gemilerin paylaşımı temel bir anlaşmazlık konusu olmamıştı. Deniz üssüne yönelik tartışmalar da Sivastopol limanı ile burada yaşayan Rus denizcileri ve ailelerinin durumuna odaklanıyordu. Öte yandan, 1992-1997 yılları arasında gerçekleştirilen iki taraflı görüşmelerle çözülmeye çalışılan sorunun temel çıkış noktası Kırım’ın egemenliği konusuydu.211 1954’te Ukrayna ile Rusya’yı birleştiren Pereyaslav Anlaşması’nın üçyüzüncü yılı hediyesi olarak Hruşçev tarafından Ukrayna Sovyet Cumhuriyeti’ne verilen Kırım’da % 60’ın üzerinde Rus nüfusu ile önemli bir deniz üssünün varlığı SSCB sonrası dönemde egemenlik tartışmasının temel nedeniydi.212
Karadeniz Filosu’nun kendilerine ait olduğunu ileri süren Ukrayna ve RF arasındaki tartışma 1992’de tırmandı. Moskova, filonun tamamının mülkiyetinin yanı sıra, Sivastopol üzerinde egemenlik iddiasında bulunurken; Kravçuk yönetimi, Nisan 1992’de Kırım’da Ukrayna deniz üssünün kurulacağını ilan etti. Ardından, taraflar arasında Sivastopol gemilerine hangi ülkenin bayrağının asılacağı tartışması yaşandı.213 Bununla birlikte, 1992’de sorunun çözümü için ikili görüşmeler de başlamıştı. Nisan’da Odessa’da yapılan görüşmelerde filonun yönetiminin ortak bir komisyona bırakılmasında uzlaşan Ukrayna ve RF, Haziran’da bu uzlaşmayı kabul eden Dagomys Anlaşması’nı; Ağustos’ta da Karadeniz Filosu’nu BDT’nin askeri
210 Tyler Felgenhauer, “Ukraine, Russia and the Black Sea Fleet Accords”, WWS Case Study 2/99,
<wws.princeton.edu/research/cases.ukraine.pdf> (27. 07. 2010).
211 Ibid., Erhan Büyükakıncı, “Bağımsızlık Sürecinde Ukrayna-Rusya İlişkileri”, Büyükakıncı (der.), op.cit., s. 414.
212 Paylaşım sorununu çözmek için yapılan görüşmeler boyunca Kırım’da ayrılıkçı hareketler de canlandı. Kırım’da yaşayan Rus ayrılıkçılar Kırım’ın Ukrayna’dan ayrılıp RF’yle birleşmesini talep ediyorlardı. Bununla birlikte, 1992’de Kırım ve Ukrayna parlamentoları, kültürel ve ekonomik özerklik verilen Kırım’ın Ukrayna sınırları içinde kalmasına karar verdi. Öte yandan, Kırım’da Rus ayrılıkçı talepleri özellikle 1994’te gerçekleştirilen ilk cumhurbaşkanlığı seçimlerini Rus milliyetçisi Yuri Meskhov’un kazanmasıyla artmıştı. Bkz.: Büyükakıncı, ibid., s. 414, 415; Felgenhauer, ibid.;
Sevinç Alkan Özcan, Bir Sovyet Mirası: Rus Azınlıklar, İstanbul, Küre, 2005, s. 108-110.
213 Felgenhauer, ibid.; Büyükakıncı, idem.; Ruth Deyermond, Security and Sovereignty in the Former Soviet Union, Londra, Lynne Rienner Publishers, 2008, s. 106, 107.
komutasından çıkartarak üç yıllığına Ukrayna ve RF’nin ortak kontrolüne bırakan ve nihai paylaşım için ayrı bir anlaşmanın hazırlanmasını öngören Yalta Antlaşması’nı imzaladı. Öte yandan, bir ay sonra, Eylül’de Kiev’in Yalta Anlaşması’nın çiğnendiğini öne sürerek RF’ye protesto notası çekmesiyle taraflar arasında tartışmalar devam etti.214
Rus Parlamentosu 9 Temmuz 1993’te oybirliğiyle Sivastopol’ün RF’nin bir parçası olduğuna ve 1954’te Kırım’ın egemenliğinin Ukrayna’ya devrinin meşru olmadığına ilişkin bir karar aldı. Ukrayna ise, bu kararı iç işlerine ve toprak bütünlüğüne müdahale olarak nitelendirerek uluslararası hukukun çiğnendiğini öne sürdü. 215 Yaşanan bu gerginliğin ardından uzlaşı için tekrar masaya oturan Kiev ve Moskova, Eylül 1993’te Ukrayna’nın payına düşen gemileri enerji borcuna karşılık RF’ye satmasını kararlaştıran Massandra Anlaşması’nı imzaladı. Öte yandan, bu anlaşma da uzun ömürlü olmadı.216 Ayrıca bu süreçte, Ukraynalı ve Rus gemi mürettabatları arasında gerginlikler de yaşandı. Bununla birlikte, taraflar görüşmeye devam etti. Sonuçta, 1994’te Yeltsin ve Kravçuk, Karadeniz Filosu’nun % 80-85’inin RF’ye bırakıldığı, Ukrayna’ya belirli bir tazminat hakkının ödeneceği taslak anlaşmaya imza attı. Bu anlaşmaya göre ayrıca, RF filoyu Sivastopol’da tutmayı sürdürürken, Kırım’daki iki limana üslerini kuracaktı. Ukrayna’nın RF’ye olan yüklü borçlarının etkisiyle ülke içinde ekonomik krizle karşı karşıya kalan Kravçuk yönetimi, ilk kez bu anlaşmayla Sivastopol’u RF’ye kiralama konusunda Moskova’yla uzlaşmıştı.217
214 Felgenhauer, ibid.; Büyükakıncı, idem.; Deyermond, idem..
215 Felgenhauer, ibid.; Büyükakıncı, ibid., s. 415, 416.
216 Deyermond, op.cit., s. 108; Felgenhauer, ibid..
217 Büyükakıncı, op.cit., s. 416; Felgenhauer, ibid..
1994 yazında Ukrayna’da başkanlık seçimlerini kazanan Kuçma yönetimi Washington’a filo ve Kırım sorununun çözümünde arabuluculuğu üstlenmesi çağrısında bulunmuş ve bu talebini Mayıs 1995’te dönemin ABD Başkanı Bill Clinton’un Kiev ziyareti sırasında gündeme getirmişti. Moskova’nın sıcak karşılamadığı bu gelişmelerin ardından Haziran 1995’te Soçi’de Yeltsin ve Kuçma biraraya geldi. Taraflar, gemilerin % 81.7’sinin RF’de, % 18.3’ünün Ukrayna’da kalmasında anlaştı. Ayrıca, RF Sivastopol’ü üs olarak kullanırken enerji yardımı ve alacaklarından vazgeçerek Kiev’e kira ödeyecek, Ukrayna ise üssün bir bölümünü kendisine kalan donanma için kullanma hakkına sahip olacaktı. Ne var ki, Kuçma yönetimi RF karşısında tavizkâr olmakla suçlandı ve Soçi uzlaşmasının hükümleri ertelendi.218
Taraflar arasında bir dizi görüşmenin ardından Karadeniz Filosu sorununa ilişkin anlaşma 28 Mayıs 1997’de Ukrayna Başbakanı Lazarenko ve Rus meslektaşı Çernomırdin tarafından imzalandı. Böylece, Ukrayna ve RF, Karadeniz Filosu’nu yarı yarıya paylaştı ve RF, Sivastopol ve çevresini 20 yıllığına yıllık 97.75 milyon dolara kiralarken; Ukrayna’ya nükleer silahların nakli için 200 milyon dolarlık kredi açmayı kabul etti. Ayrıca RF, Sivastopol şehriyle Kırım’ın Ukrayna’nın egemenliğinde olduğunu onayladı. Bu anlaşmayla birlikte ayrıca, taraflar karşılıklı olarak toprak bütünlüklerini ve egemenliklerini tanıdıkları Dostluk ve İşbirliği Antlaşması’na da imza attılar.219
1997’de imzalanan anlaşmayı izleyen dönemde Karadeniz Filosu sorunu çözülmüş gibi gözüküyordu. Öte yandan, 2004’te Ukrayna’da gerçekleştirilen
218 Büyükakıncı, idem.; Felgenhuer, ibid..
219 Büyükakıncı, ibid., s. 418; Felgenhauer, ibid.; Deyermond, op.cit., s. 108; James Sherr, “Russia-Ukraine Rapproachment? The Black Sea Accords”, Survival, Cilt 39, Sayı 3, Güz 1997, s. 39. Bazı kaynaklara göre, Karadeniz Filosu’nun paylaşım oranları farklıdır. Örneğin, Kona, bu oranın % 82’ye (RF) % 18’e (Ukrayna) olduğunu belirtmiştir. Bkz.: Kona, op.cit., s. 114.
“Turuncu Devrim”le220 birlikte bozulan Kiev-Moskova ilişkilerine paralel olarak bu konuda da taraflar, aralarındaki görüş ayrılıklarını dile getirmeye başladı. ABD’nin Kırım’a ilgisinin de arttığı bu dönemde221 Moskova yönetimi, 2017 yılından sonra da Sivastopol üssünü kullanmaya devam etme niyetinde olduğunu açıkladı.222 Ukrayna’da Viktor Yanukoviç’in Devlet Başkanı seçilmesinin ardındansa bu yolda önemli bir adım atıldı. Nisan 2010’da Yanukoviç ve Rus meslektaşı Medvedev, doğalgaz indirimine karşılık Rus donanmasının Sivastopol üssünü kullanımını 2042’ye kadar uzatan anlaşmayı imzaladı. Bu anlaşma, Ukrayna Parlamentosu tarafından görüşmeler sırasında çıkan olaylara, muhalefetin tepkilerine rağmen aynı ay içinde onaylandı.223