REZERV PARA ÇARPANININ BİLEŞENLERİ

1993 yılında m evduat bankalarınca açılan kredi artışı enflasyonun çok üzerinde olmuştur. Ekonom ide, tüketim ve yatırım h a rc a m a la rın d a görülen yüksek oranlı reel büyüme, kredi talebini olumlu yönde etkileyen en önemli faktördür. M evduat artışının kredi artışının gerisinde kalması sonucu, kredi m evduat oranı artmış, bankalar, kredi artışı için kaynak

ihtiyaçlarını mevduatın yanında, V D M K ve benzeri araçlarla

karşılamışlardır. Bunlara ek olarak, bankaların m evduat dışı

yüküm lülüklerinden birisi olan kredi kullanımlarına bakıldığında, yabancı pa ra yükümlülüklerinin bilanço içindeki payının arttığı görülm ektedir. Aynı d ö n e m d e bankaların alternatif plasman türlerinin getirilerinde görülen göreli düşüş de bankaların plasm anlarında krediye yönelm elerini etkilemiştir.

11.43. Faiz O ranlan

1993 yılında H a z in e ’nin iç borçlanmayı uzun vadeye kaydırm a politikası sonucu, üç aylık H azine Bonosu faizlerinde, M art ayından sonra düşm e yaşanırken, dokuz ve oniki aylık vadeli H azine B onoları’nın faizleri yükselmiştir. Kısa vadeli Hazine Bonosu faizlerindeki düşmeye paralel olarak bankaların, bir ve üç aylık m evduata verdikleri faiz oranları da düşürülm üştür. Bankaların diğer vade türlerine uyguladıkları faizde ise belirgin bir değişme olmamıştır.

Bankalararası p ara piyasasında yıl içinde faizler istikrarlı bir seyir izlemiş, Ocak ayında yüzde 65 seviyesinde gerçekleşen ağırlıklandırılmış ortalam a faiz, daha sonra, kademeli olarak düşerek, Ekim ayında yüzde 57 seviyesine gerilemiştir. Yılın son iki ayı itibariyle döviz piyasalarında yaşanan hareketliliğe tepki olarak, faizler ortalam a olarak yüzde 70 seviyesine çıkmıştır.

M erkez Bankası’nın açtığı kısa vadeli reeskont ve avans kredilerinin faizi yıl içinde sabit kalmış ve bu oranlar sırasıyla yüzde 48 ve yüzde 54,5 olarak uygulanmıştır.

II.4.4. Döviz Kurları

1993 yılında Türkiye için tüketici fiyatları, diğer ülkeler için toptan eşya fiyatları baz alındığında Türk lirası A B D dolarına göre reel olarak yüzde 2,3 oranında, Alm an m arkına göre ise reel olarak yüzde 8,5 oranında değer kazanmıştır. Yurtiçi tüketici fiyatlarında m eydana gelen değişmeler, yurtiçi yurtdışı faiz farklarının bir sonucu olarak ortaya çıkan

serm aye hareketleri ve piyasalardaki likidite m iktarı T ürk lirası A B D doları kurunu etkileyen faktörlerin başında gelirken, bunlara ilaveten, A B D doları Alm an m arkı paritesindeki değişmeler de T ürk lirası Alm an m arkı kurunun belirlenmesinde etkili olmuştur. M erkez Bankası 1993 yılında da kam udan gelen kredi talebinin yarattığı fazla likiditenin kurlarda spekülatif h a re k e te yol açmaması için, yıl içinde gerek döviz piyasalarına doğrudan döviz satışı yoluyla, gerekse, T ürk lirası piyasaları araçlarını kullanarak, kurların istikrar içinde hareket etm esine özen göstermiştir. B urada dikkat çeken bir nokta, M erkez Bankası’nm 1993 yılında rezervlerinin azalmadığı, hatta bir m iktar artm ış olduğudur.

1993 yılında kısa vadeli serm aye girişi, M erkez Bankası dahil banka sisteminin rezerv düzeyinin artm asında etkili olmuştur. D aha çok bankalar aracılığı ile sağlanan söz konusu kısa vadeli serm aye girişi, yüksek cari işlemler açığına rağmen, serbest döviz piyasalarında sıkışma olmamasını sağlamıştır. Yıl boyunca serbest piyasa ile M erkez Bankası kurları aynı doğrultuda hareket etmiş, fakat yılın son çeyreğinde aralarındaki marj açılmıştır. Bu marjın açılmasını etkileyen en önemli neden yılın son aylarında H a z in e ’nin piyasalardan borçlanma yerine M erkez Bankası kaynaklarını kullanmayı tercih etmesinin ortaya çıkardığı likidite fazlasının geriye çekilem emesi ve bu fazlanın dövize yönelmesidir.

II.5. FİYATLAR

Türkiye ekonomisi 1980’li yılların başlarından itibaren enflasyonun giderek kronik hale geldiği bir süreç içine girmiştir. Tüketici fiyatları ile ölçülen yıllık ortalam a enflasyon oranı 1981-1983 yılları arasında yüzde 30

dolaylarında gerçekleşmiştir. 1984 yılının ilk aylarından itibaren

yükselmeye başlayan enflasyon hızı, yıl sonu itibariyle yüzde 48’e ulaşmış ve 1985 yılından itibaren tekrar azalmaya başlayarak, 1986 yılında yüzde 30’lar dolayına dönm üş ve 1987 yılında da bu düzeyde kalmıştır. E konom i hızlı fiyat artışları sürecine 1988 yılı başında girmiş olup, bu süreçte en önemli rolü 1987 yüının Aralık ayında kamu kesimi fiyatlarında m eydana gelen büyük artışlar oynamıştır. 1987 yılının son üç ayında yüzde 36 düzeyinde olan yıllık enflasyon hızı, bu şok sonucunda hızla yükselmiş, altı aylık bir süre içinde yüzde 80 dolaylarına çıkmıştır. Burada gözlenen en önemli nokta enflasyon hızının büyük bir şok sonrası düşük bir düzeyden daha yukarıya çok kısa bir sürede geçebilmesidir, izleyen 1989-1993 d ö n e m in d e ise, enflasyon hızı yüzde 65 dolaylarında dalgalanmıştır. Diğer önemli bir nokta ise, uzun dönemli yüksek enflasyon süreçlerinde,

toplum un enflasyonist bir orta m d a yaşamaya alışmış olması ve beklentilerin enflasyonun süreceği doğrultusunda oluşması nedeniyle, enflasyon hızının düşürülmesinin güçlüğüdür.

1989-1993 dön e m in d e yıllık ortalam a fiyat artış hızları tüketici fiyatları ile ölçüldüğünde yüzde 60 düzeyinin, toptan eşya fiyatları ile ölçüldüğünde ise yüzde 52 düzeyinin altına inmemiştir. 1993 yılında da tüketici fiyatları to p ta n eşya fiyatlarına göre daha hızlı yükselmiştir. Tüketici fiyatları artış hızı, yıl sonu itibariyle, yüzde 66’dan yüzde 71,1’e yükselirken, to p ta n eşya fiyatları artış hızı yüzde 61,4’den yüzde 60,2’ye gerilemiştir. Bir önceki yıla göre, ortalam a fiyat artış hızı ise, toptan eşya fiyatlarında yüzde 62,1’den yüzde 58,4’e, tüketici fiyatlarında yüzde 70,1’den yüzde 66 ,l ’e düşm üştür (Tablo II.5.1).

T A B L O II.5.1

F İY A T L A R .

(Yıllık O rtalam a Y üzde D eğişm e)

1989 1990 1991 1992 1993 T F E 63,3 60,3 66,0 70,1 66,1 G ıda 69,3 64,3 67,1 71,3 63,5 Giyim 67,6 59,7 57,6 59,8 66,4 Eşya 67,0 55,4 55,5 61,7 66,8 Sağlık 71,7 56,3 83,5 70,4 68,4 U laşım 64,5 68,3 75,1 74,5 56,8 K ültür 62,2 53,6 68,6 76,3 73,5 K onut 44,9 54,9 69,8 77,0 71,8 T E F E 64,0 52,3 55,3 62,1 58,4 T arım 71,7 70,6 50,8 62,7 62,2 M adencilik 65,0 48,7 63,3 60,3 57,9 E nerji 69,2 56,5 75,1 97,7 67,8 İm alat 61,6 46,9 55,3 59,7 56,6 Ö zel 60,9 42,6 53,8 59,8 59,3 K am u 63,3 57,5 58,8 59,4 50,7 Kaynak: D İE

T F E : D İE T üketici Fiyat İndeksi (1987= 100) T E F E : D İE T o p ta n Eşya Fiyat İndeksi (1987= 100)

Türkiye ekonom isinde kamu açıkları ve açıkların finansman biçimleri uzun dönemli fiyat hareketlerini etkilemektedir. Kısa dönemli fiyat hareketleri ise, girdi fiyatları ve döviz kuru gibi maliyet unsurları ile piyasalardaki talep fazlası ve bekleyişlerden etkilenm ektedir. Kam u açıklarının M erkez Bankası kaynaklarıyla finanse edilmesi, mal ve hizmet sektörlerindeki reel büyüme karşılığında olmadığı durum larda fiyatlar seviyesini yükseltebilmektedir. Böyle bir durum da T ürk lirasına olan talep azalıp, dövize olan talep artm aktadır. Bu ise p ara politikalarının sürdürülmesini güçleştirmektedir.

Bu n edenlere ek olarak, KİT ve bağlı kuruluşların ürün ve hizmet fiyatlarına Nisan ayından itibaren periyodik olarak yapılan zam lar ve yılın özellikle üçüncü üç aylık döneminde, tarım sektöründe gözlenen üretim düşüşü, fiyat artışlarını olumsuz yönde etkilemiştir. 1 Kasım 1993 tarihinden itibaren genei K D V oranının yüzde 12’den yüzde 15’e, lüks mallara uygulanan yüzde 20 oranının yüzde 23’e, temel gıda m addelerine uygulanan oranın yüzde 6 ’dan yüzde 8’e ve akaryakıta uygulanan oranın yüzde 13’den yüzde 15’e artırılması ile Kasım ayındaki fiyat artış hızları, son beş yılın en yüksek rakam larına ulaşmıştır. Özel sektör imalat sanayii fiyatları da yılın son iki ayında K D V artışlarından oldukça olumsuz etkilenmiştir. Buna karşılık, özel imalat sanayii fiyatlarındaki yıllık artış hızı, M art ayında ulaştığı yüzde 63’lük düzeyinden gerileyerek, Ekim sonunda yüzde 54’e düşmüştür. Diğer taraftan, aylık fiyat artış hızları yıl boyunca dalgalanmıştır. Yılın ilk üç ayında kamu fiyatlarına zam yapılmamış, özel imalat sanayii aylık fiyat artış hızı Nisan sonunda kamu fiyatlarına yapılan zamlarla ve Kasım başında artırılan KDV oranlarının etkisiyle birlikte Mayıs ve Kasım aylarında en yüksek değerlerine ulaşmıştır. T optan eşya fiyat indeksinin alt kalemlerinden olan enerji sektörü fiyatlarının artış hızı dönem ler itibariyle artarken, yıllık ortalam a olarak 1992 yılına göre azalmıştır. G enel olarak yılın ilk ayında yapılan yüksek oranlı fiyat ayarlamaları elektrik fiyatlarına uygulanmamış ve aylık fiyat artış hızı Kasım ayı hariç tüm yıl boyunca sabit kalmıştır (Tablo II.5.2) (Grafik 11.5.1, Grafik 11.5.2).

T A B L O II.5.2 F İY A T L A R (Y ıllık Y üzde D eğişim ler)

1991 1992 1993

I II III IV I II III IV I II III IV

T F E 62,6 63,2 68,7 68,2 78,3 69,8 66,4 67,9 58,6 63,8 70,8 69,3 T E F E 49,8 56,5 57,5 56,7 68,7 60,1 58,2 62,4 52,9 57,3 62,8 59,6 Ö zel 46,1 53,0 52,8 58,4 69,5 59,3 56,2 59,7 53,2 58,3 65,8 61,8 Kam u 59,5 65,5 69,2 53,0 66,7 61,8 62,9 69,0 52,2 54,9 56,1 54,5 T arım 42,8 48,4 44,7 65,8 91,1 67,4 47,7 50,4 37,2 52,2 86,2 75,3 M aden. 56,4 74,5 70,1 54,8 62,9 56,5 65,0 57,4 57,7 60,6 53,0 60,6 E n erji 64,5 61,7 82,3 88,5 111,6 103,4 90,7 90,3 64,3 66,2 66,8 72,5 İm alat 51,0 58,2 59,5 52,6 59,0 55,1 58,9 64,6 58,1 58,4 56,6 54,1 Ö zel 47,4 55,1 56,3 55,2 59,1 55,3 59,7 64,0 62,5 61,6 58,1 56,3 K am u 59,1 65,7 67,0 47,1 58,7 54,6 57,4 65,7 48,7 51,3 53,4 49,3 Kaynak: D İE

T F E : D İE T üketici Fiyat İndeksi (1987= 100) T E F E : D İE T o p ta n Eşya Fiyat İndeksi (1987 = 100)

GRAFİK II.5.1

DİE-TOPTAN EŞYA VE ÖZEL