Reel Opsiyon Türleri

Literatürde reel opsiyonlar ile ilgili birçok sınıflandırma yapılmaktadır. Ancak yapılan sınıflandırmalar detaylıca incelendiğinde bunların bir takım özellikler itibari ile birkaç türe ayrıldıkları söylenebilir.

Geleneksel proje değerleme yöntemlerine farklı bakış açıları getiren ve birçok farklı yönleri ile finansal opsiyonlardan ayrılan reel opsiyonlar, bünyelerinde birçok farklı özellik barındırıp bu özellikleri itibari ile de farklı türlere ayrılmaktadır.

Bir yatırımı hemen şimdi gerçekleştirmek, yatırım kararını bazı risklerin ilerde yok olacağı düşüncesi ile ertelemek, yatırımları adım adım farklı seviyelerde yapmak, yatırım projesinden ileride vazgeçmek yada yatırım projesinin büyüklüğünü revize etmek gibi alternatiflerin tümü bir işletme açısından reel opsiyon olarak ifade edilmektedir (Sevinç, 2012;8).

Uygurtürk’e göre reel opsiyon türleri ve kullanım alanları aşağıdaki tablo 20’de verilmiştir.

Tablo 20. Reel Opsiyon Türleri ve Kullanım Türleri

Opsiyon Türü Kullanım Alanı

Vazgeçme Opsiyonu

Sermaye yoğun endüstriler (havayolu, demiryolu işletmeleri gibi), finansal hizmetler, piyasalara yeni ürün girişimleri.

Erteleme Opsiyonu

Tüm doğal kaynak çıkarım endüstrileri (petrol, doğalgaz, kömür gibi), gayrimenkul geliştirme alanı, çiftçilik ve kağıt sanayi.

Büyüme Opsiyonu

Tüm altyapı temelli veya stratejik endüstriler, ilaç sanayi, bilgi teknolojileri, çokuluslu operasyonlar ve stratejik edinimler.

Genişleme/Küçülme Opsiyonu

Doğal kaynak endüstrileri (madencilik gibi), konjonktürel endüstrilerde tesislerin planlanması ve yapımı, moda giyim sektörü, tüketim malları sanayi ve ticari gayrimenkul sektörü.

Kademe opsiyonu

Ar-Ge yoğun endüstriler (özellikle ilaç sanayi), sermaye yoğun yatırımlar, risk sermayesi yatırımları.

Girdi yada Çıktıları Değiştirme Opsiyonu

Çıktı değişimi: Talebi oynaklık gösteren alanlar (tüketici elektroniği gibi), otomobil, oyuncak ve makine parça sanayi. Girdi değişimi: Tüm hammaddeye bağlı tesisler, elektrik üretim tesisleri, kimyasallar.

Kaynak: Uygurtürk, Stratejik Yatırım Kararlarının Verilmesinde Reel Opsiyonlar Yaklaşımı, 2012:60

4.2.3.1. Vazgeçme Opsiyonu

Vazgeçme opsiyonu, işletmelerin var olan pazar koşulları sebebiyle kârlı olarak gözükmeyen projelerin çok sürmeyen ilgili dönem süresince durdurulması, mevcut

pazar şartlarının ilerleyen zamanlarda değişerek projenin verimli hale gelmesi durumunda, projenin yeniden başlatılması düşüncesini ifade eden opsiyon türüdür (Gürtunca, 2013:67).

Yatırım projesine belirli beklentiler ile başlayan yatırımcı proje ile ilgili veya piyasalar ile ilgili beklentilerini projenin herhangi bir aşamasında tekrar gözden geçirip beklentilerin karşılanamayacak olması durumunda yatırım projesinden vazgeçebilir. Çünkü bazen projeden vazgeçmek projeyi sürdürmekten daha kârlı olabilir.

4.2.3.2. Erteleme Opsiyonu

Erteleme opsiyonu, yatırım projesi için biraz daha beklenmesi gerektiğini, ileri tarihlerde piyasalarda ve ekonomide iyimser beklentilerin olacağı düşüncesi ile projeyi erteleme opsiyonu olarak tanımlanabilir. Erteleme opsiyonunda opsiyonun değeri, bir yatırım projesine başlamadan önce yeni bilgilerin beklenmesi yoluyla belirsizliğin biraz daha azalacağı ve bu durumda yatırımın daha kârlı hale gelmesine imkan veren opsiyon türüdür (Özoğul, 2008:24).

Erteleme opsiyonları proje yöneticisine bir başka ifade ile opsiyon alıcısına projeye ne zaman başlayacağına karar verme alternatifi sunan önemli bir reel opsiyon türüdür. Özellikle ekonomik belirsizliklerin çok olduğu ve risklerin arttığı dönemlerde bir yatırım projesinin ötelenmesi ve proje için uygun şartların oluşması durumunda projeye başlanması proje değerine önemli katkılar sunacaktır.

Örneğin araçlardaki kış lastiklerinin üretimini yapan bir işletmenin yeni bulduğu bir ürünü piyasaya sunmak için kışlık lastik fiyatlarının arttığı döneme denk gelecek şekilde üretim işlemini ayarlayabilir.

Şekil 24. Erteleme Opsiyonu Grafiği

Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır.

Şekil 24’de de görüldüğü gibi proje vadesi içerisinde yer alan x1 tarihinde

projenin değeri projeden beklenen nakit akışlarının bugünkü değerinden daha az bir

tutara denk gelmektedir. Oysa projenin x2 tarihine ertelenmesi gibi bir opsiyon

0 500 1000 1500 X1 Tarihi X2 Tarihi Pr o je Değer i Proje Vadesi Projenin Bugünkü Değeri Erteleme opsiyonu

hakkının olması durumunda proje değerinin projeden beklenen nakit akımlara göre pozitif yönde bir değer artışının ortaya çıktığı görülmektedir.

4.2.3.3. Büyüme Opsiyonu

İşletmeler satın alma yoluyla planlı bir büyüme yaratabilirler. Büyüme opsiyonları birincil reel opsiyon çeşitlerinden biridir. Büyüme opsiyonları işletmelere daha sonraki bir zamanda bir ürün veya teknoloji geliştirme hakkını sağlamak için yapılandırılmıştır (Tekin, 2014:110).

Büyüme opsiyonları, altyapı oluşturur ve gelecekteki büyümelere imkân tanır ve sonuç olarak stratejik bir değer yaratır. Büyüme opsiyonları sıralı opsiyonlardır. Kesin büyüme ve genişleme aşamaları birbirini izler ancak sürdürülebilir pazar koşullarına bağlı olarak her zaman bir sonraki adımın yönetsel esnekliği korunur. Pilot proje tamamen başarısızlıkla sonuçlansa bile firma tecrübe ve planlamayla ilgili yeni bir bakış açısı kazanır. Büyüme opsiyonları her iş kolunda mevcut olmakla birlikte yüksek teknolojili ve yüksek riskli sektörlerde daha fazla kullanılır (Erdoğan, 2008:73).

4.2.3.4. Genişleme-Küçülme Opsiyonu

Piyasada değişen şartlara göre, projenin yatırım ölçeğini değiştirebilme opsiyonudur. Piyasadaki durum olumlu ise proje ölçeğini büyütme, olumsuz ise ölçeği küçültme veya piyasa şartları belirsiz ise kısa bir zaman için üretimi durdurmak ve piyasadaki durum düzeldiğinde ise yeniden üretime başlayabilmek opsiyonudur (Safarov, 2009:63).

Değişen piyasa şartlarına göre proje yöneticisinin proje ölçeğini biraz daha küçültmesi, yatırım harcamalarının miktarını azaltarak piyasa şartlarının normalleşmesi sürecine kadar projenin stabil şekilde devam ettirilmesi hatta projeden vazgeçilmesi durumuna kadar proje yöneticisine çeşitli alternatifler sunan bir opsiyon türüdür. Yada tersi bu durumda piyasa şartlarının istenilen seviyede olması durumunda yatırım ölçeğini büyüterek projeyi daha kârlı hale getirebilme opsiyonudur.

4.2.3.5. Kademe Opsiyonu

Kademe opsiyonu bir yatırım projesini adımlara bölerek ve adımları piyasa şartlarına göre belirli bir sıra ile yürürlüğe koymak ve uygulamak düşüncesi üzerine inşa edilmiş bir opsiyon türüdür. Böyle bir düşünce mantığı, bütün yatırımın bir defada yapılması durumunda meydana gelebilecek olumsuz sonuçlardan etkilenmemeyi hedeflemektedir (Bilir, 2012:108).

4.2.3.6. Girdi Yada Çıktıları Değiştirme Opsiyonu

Opsiyon sahibine belirsizliğin olduğu durumlarda durumu biraz daha izleme ve proje için gereken kaynakların ya da üretilen çıktıların değiştirilmesi yada çeşitlendirilmesine fırsat sağlayan opsiyon türüdür (Kapucugil Vd., 2009:29).

Değiştirme opsiyonu sayesinde, piyasada oluşan fiyatlara ilişkili olarak, bir yöntemin veya operasyonun iki veya daha fazla modu (girdiler veya çıktılar) arasında değişiklik yapılabilmektedir. Değiştirme opsiyonu, fiyatı sürekli değişen bir girdiye yüksek oranda bağımlı olan faaliyetlerde (petrol veya bir başka mal) ve değişken talebe bağlı ürün ayrıntılarının bulunduğu tüketici elektroniği, oyuncak ve otomobil endüstrilerinde önemlidir (Kapucugil Vd., 2009:29).