Opsiyon Türleri

Vadeli işlemler piyasasının önemli bir enstrümanı olan opsiyonları birçok farklı bakış açısına göre sınıflandırmak mümkündür. Opsiyonların sınıflandırılması ile ilgili en çok kullanılan kriterler şunlardır;

 Kullanım Vadeleri Açısından Opsiyonlar

 Alınan Pozisyona Açısından Opsiyonlar

 Kârlılık Durumu Açısından Opsiyonlar

Verilen kriterler doğrultusunda opsiyon türleri aşağıda şematik olarak gösterilmiştir.

Şekil 18. Opsiyon Türleri

Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır.

OPSİYON TÜRLERİ Alınan Pozisyona Göre Opsiyonlar Alım Opsiyonu Satım Opsiyonu Kullanım Sürelerine Göre Avrupa Tipi Opsiyonlar Amerika Tipi Opsiyonlar Karlılık Durumuna Göre Kârda Opsiyon Zararda Opsiyon Başa Baş Opsiyon

4.1.6.1. Alınan Pozisyona Göre Opsiyonlar

Alınan pozisyona göre opsiyonlar iki türlü incelenebilir. Bunlar; a) Alım Opsiyonu

b) Satım Opsiyonu

Bu opsiyon türlerinde esas olan opsiyon sözleşmesi vadesi süresince opsiyon sözleşmesi sonucunda elde edilen hakkın bir alım hakkı mı yoksa satış hakkı mı olduğudur. Opsiyonun bu türleri aşağıda açıklanmıştır.

4.1.6.1.1. Alım Opsiyonu

Alım Opsiyonu (Call Option ), sahibine, opsiyona konu olan varlığı, bugün itibari ile tespit edilen bir fiyat üzerinden, belirli bir vade aralığında yada vadenin sonunda satın alma hakkı veren opsiyon sözleşmelerine denir (Ayaz, 2011:19).

Alım opsiyonu, opsiyonu alan tarafa bir takım haklar tanımaktadır. Bu opsiyonlar opsiyon alıcısına, belirli bir tarihte yada belirli bir tarihe kadar, fiyat, miktar ve şekil şartları önceden tespit edilen finansal bir enstrümanı, sermaye piyasası aracını, emtiayı, değerli bir madeni yada dövizi belirlenmiş vadede ve şartlarda alma hakkı tanımaktadır (Tekin, 2014:96).

Alım opsiyonları opsiyon alıcısına herhangi bir sorumluluk yüklemez iken opsiyon satıcına alıcının opsiyondan doğan hakkını kullanmaya karar vermesi durumunda sorumluluk yüklemektedir.

Opsiyon sözleşmesine de taraf olan alıcı (uzun taraf) ile satıcı (kısa taraf) açısından alım opsiyon sözleşmesinin grafiği şöyle olacaktır;

Şekil 19. Alıcı ve Satıcı Açısından Alım Opsiyonu

4.1.6.1.2. Satım Opsiyonu

Satım opsiyonu, opsiyonu alan tarafa nitelik şartları ve fiyatı daha önceden belirlenmiş olan sözleşmeye konu varlığı belirli bir vade içerisinde veya vade sonunda satma hakkı veren sözleşmelere denir. Satış opsiyonunda opsiyon opsiyonu alan taraf opsiyona konu olan varlığın piyasa fiyatının opsiyon vadesi süresince yada vade bitiminde düşeceğini beklemektedir.

Satım opsiyonu bir örnek üzerinden açıklanacak olursa, XYZ Ticaretin piyasa fiyatı 50 TL olan bir varlığı 40 TL kullanım fiyatı belirlenerek 1 TL prim karşılığında satma opsiyonu düzenlenerek söz konusu varlığın satış hakkını elde ettiğini varsayarsak, burada düzenlenen opsiyon sözleşmesi ile varlığın satma hakkını alan XYZ Ticaret varlık fiyatının 40 TL’nin altına düşeceğini tahmin etmekte opsiyon sözleşmesi için vermiş olduğu 1 TL’lik primden sonra yani 39 TL den sonra kârlı duruma geçilecek olup fiyat 0’a yaklaştıkça kâr miktarı da artacaktır. Verdiğimiz bu örneği aşağıdaki şekilde grafikleştirilmiştir.

Şekil 20. Alıcı ve Satıcı Açısından Satım Opsiyonu

Kaynak: www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazpazartesi12.doc 23.11.2015 23:01 Kâr/Zarar 1 Opsiyon Alıcısı 0 39 40 41 Piyasa Fiyatı -1 Opsiyon Satıcısı

4.1.6.2. Kullanım Sürelerine Göre Opsiyonlar

Opsiyon sözleşmesine konu olan hakkın opsiyon alıcısı tarafından kullanma zamanına göre opsiyonlar;

 Avrupa Tipi Opsiyonlar

 Amerika Tipi Opsiyonlar

Olmak üzere ikiye ayrılır ve bunlar aşağıda kısaca açıklanmıştır.

4.1.6.2.1. Avrupa Tipi Opsiyonlar

Avrupa opsiyonunda; "Alım Opsiyonu", opsiyonu elinde bulunduran kişiye, herhangi bir şirketin belirli miktarda hisse senedini daha önceden belirlenmiş olan bir tarihte belirli bir fiyattan satın alma hakkı verir.

Opsiyonun işleme koyulup koyulmaması tamamıyla serbesttir. Burada şirketin herhangi bir rolü bulunmamaktadır. Tasarruf sahipleri, sermaye piyasasında risklerini azaltmak veya kendi kaynaklarıyla sermaye piyasasına girip alım-satım yapmakla sınırlı kalmamak için bu yola başvurmaktadırlar. Uygulamada genellikle her opsiyon, sahibine söz konusu şirketin yüz adet hisse senedini satın almak veya satmak hakkını vermek üzere düzenlenir. Opsiyonun işleme konulduğu fiyat, işlem fiyatıdır. Alım opsiyonun vadede işleme konulabilmesi için hisse senedinin piyasa fiyatının, işlem fiyatının üstünde olması gerekir. Avrupa opsiyonunda, opsiyon sadece belirli bir tarihte işleme konabilir ve bu nedenle vade sonunun beklenmesi gerekir. (Bostan, 2007:1).

Aşağıdaki zaman diyagramından da anlaşılacağı üzere opsiyon kullanma hakkı sadece opsiyon sözleşmesinin vade bitiminde kullanılabilir.

Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır. 4.1.6.2.2. Amerika Tipi Opsiyonlar

Amerika tipi opsiyon, opsiyon alıcısına opsiyondan doğan hakkı opsiyon vadesinin başlangıç tarihinden opsiyonun bitiş tarihine kadar herhangi bir zaman

Vade Vade

Başlangıcı Sonu

Şekil 21. Avrupa Tipi Opsiyonların Süreci

Vade sonu (opsiyonun kullanma tarihi Opsiyon sözleşmesi vade başlangıcı

aralığında opsiyondan doğan alım hakkını veren opsiyon türüdür. Avrupa tipi opsiyonlarda opsiyon hakkı sadece opsiyon vadesinin sonunda kullanılırken, Amerika tipi opsiyonlarda opsiyon hakkı opsiyon vadesinin herhangi bir anında kullanılabilir.

Aşağıdaki şekilde Amerika tipi opsiyonun kullanım durumu gösterilmiştir.

Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır.

4.1.6.3. Kârlılık Durumuna Göre Opsiyonlar

Karlılık durumuna göre opsiyonlar üçe ayrılır. Bunlar; a) Kârda Opsiyonlar

b) Zararda Opsiyonlar c) Başa Baş Opsiyonlardır.

4.1.6.3.1. Kârda Opsiyon

Vadesi içinde opsiyon hakkının kullanıldığı her an sahibine getiri elde ettirecek opsiyonlara “Kârda opsiyon (İn The Money)” denir. Opsiyon bir alım opsiyonu ise söz konusu varlığın piyasa fiyatı kullanma fiyatından fazla ise, yatırımcı opsiyonunu kullanarak kullanma fiyatı ile satın alır ve bunları piyasa fiyatı ile satarak kâr eder. Put opsiyonda ise opsiyon sahibinin kâra geçmesi için piyasa fiyatının kullanma fiyatının altında olması gerekmektedir (Zeynel, 2008:36).

Kârda opsiyonları alım opsiyonu şeklinde örneklendirdiğimizde, Opsiyon kullanım fiyatı 5 TL ve piyasa fiyatı 6 TL olan finansal varlık opsiyon sözleşmesi sayesinde 5 TL’den alınıyorsa söz konusu opsiyon sözleşmesi Kârlılık durumu açısından kârda opsiyon olarak ifade edilebilir. Çünkü opsiyon sözleşmesi ile söz konusu finansal varlığın satın alma hakkını elinde bulunduran alıcı taraf finansal varlığı daha ucuz fiyata alabilecek ve istemesi halinde serbest piyasada daha yüksek bir fiyattan satarak kâr elde edebilecektir.

Amerika Tip opsiyonlarda opsiyon vadesinin herhangi bir anında sözleşmeden doğan hak kullanılabilir

Vade Başlangıcı Vade Sonu

Kârda opsiyonları satım opsiyonu şeklinde örneklendirdiğimizde Opsiyon kullanım fiyatı 5 TL ve piyasa fiyatı 4 TL olan finansal varlık opsiyon sözleşmesi sayesinde 5 TL’den satılıyor ise söz konusu opsiyon sözleşmesi Kârlılık durumu açısından kârda opsiyon olarak ifade edilebilir. Çünkü opsiyon sözleşmesinde opsiyona konu varlığı satma hakkını elinde bulunduran taraf finansal varlığı 5 TL den satıp aynı finansal varlığı spot piyasalarda 4 TL den alabilecek ve bu işlemden kâr elde edebilecektir.

4.1.6.3.2. Zararda Opsiyon

Tıpkı kârda opsiyonlarda olduğu gibi zararda opsiyonlarda da opsiyon sözleşmelerini alıcı ve satıcı açısından tanımlamak mümkündür.

Alım opsiyonları açısından zararda opsiyonları şöyle tanımlayabiliriz; Bir opsiyonda opsiyon alıcısı için satın alma hakkı ifade eden fiyat, söz konusu finansal varlığın piyasa fiyatından daha büyük ise opsiyon zararda opsiyon olarak tanımlanabilir. Örneğin Opsiyon kullanım fiyatı 5 TL ve piyasa fiyatı 4 TL olan finansal varlığı opsiyon sözleşmesinden doğan haktan yararlanarak almak yerine, serbest piyasada daha uygun bir fiyata almak daha ekonomik olacaktır ve bu durumda

düzenlenen opsiyon sözleşmesi zararda opsiyon olacaktır.

Satım opsiyonları açısından zarardan opsiyonlar tanımlandığında ise; opsiyonda finansal varlığın satma hakkını elinde bulunduran taraf için opsiyonda belirlenen kullanım fiyatı piyasa fiyatından daha düşük ise opsiyon sözleşmesi zararda opsiyon olarak ifade edilir. Örneğin kullanım fiyatı 5 TL ve piyasa fiyatı 6 TL olan finansal varlık opsiyon sözleşmesinde hakkın kullanımdan dolayı piyasa fiyatı olan 6 TL yerine opsiyon satış fiyatı olan 5 TL den satıldığında söz konusu opsiyon zararda opsiyon olmaktadır.

4.1.6.3.3. Başa Baş Opsiyon

Başa baş opsiyon, opsiyon sözleşmesine konu olan ve kullandırma fiyatı opsiyon sözleşmesi ile belirlenen finansal varlığın opsiyon kullanım fiyatı ile piyasa fiyatının birbirine eşit olması durumunda ortaya çıkan sözleşmelere denir. Başka bir ifade ile başa baş opsiyonlarda opsiyon sözleşmesinin hayata geçirilmesi durumunda işlem sonucunda herhangi bir kâr ya da zarar durumunun olmamasını ifade etmektedir.