Reel Katılıklar

Reel katılıklar toplam talepteki değişimler sonucu ortaya çıkan toplam çıktıdaki değişimler karşısında firmaların karlarını maksimize edici biçimde fiyat düzenlemesine gitmesini engelleyen güçler olarak tanımlanmaktadır. Reel katılıkların firmaların toplam çıktıdaki değişimler karşısında hareket kabiliyetini kısıtlayan etkenler olduğunu söylemek mümkündür.

Reel katılıklar ifadesi belirsiz bir ifade gibi gözükse de reel katılıkların ekonomide çok açık biçimde gözlemlenen bir olgu olduğu söylenebilir. Örneğin; ekonomide bir para arzı artışı sonucunda fiyatlar sabit iken yaşanan toplam talep artışı çıktıda bir artışa neden olacaktır. Bu durumda ekonomide firmaların hepsinin bir anda fiyat intibakına gitmesi durumunda reel katılıklar söz konusu olmayacaktır. Ancak güncel ekonomik hayatta bütün firmalar aynı anda fiyat değişimine gitmemektedir. Fiyat değişimine gitmek isteyen firmaların sayısı ne kadar az olursa reel katılığın derecesi o kadar yüksek, fiyat değişimi yapmak isteyen firmaların sayısı ne kadar fazla olursa reel katılığın derecesi o kadar düşük olacaktır.

Ball ve Romer (1990) Keynesyen iktisadın temel argümanlarından birinin nominal ücret ve fiyat katılıklarının reel etkileri olması olduğunu belirtmişlerdir. Ball ve Romer (1990) ayrıca Keynesyen iktisatta o tarihe kadar ücret ve fiyat katılıklarının nedenlerini ortaya koyan birçok model geliştirilmiş olmasına rağmen bu modellerin çok temel bir zafiyeti olduğunu ifade etmişlerdir: Bu modeller nominal katılıkları açıklamaktan ziyade reel katılıkları açıklamışlardır. Bu modellere örnek olarak Azariadis (1975) ve Baily’nin (1974) zımni sözleşmeler modeli, Okun (1981)’un müşteri piyasaları modeli, Solow (1979) ve Shapiro ve Stiglitz (1984)’in etkin ücretler modelleri verilebilir. Bu çalışmaların ve daha bir çok çalışmanın ortaya koymak istediği ise reel ücret ve fiyatların makroekonomik değişimlere neden tepkisiz kaldığı idi. Halbuki reel katılıklar, nominal katılıkların varlığını zorunlu kılmamaktadır. Nominal katılıkların oluşumuna neden olan başka bir sebep yok iken, fiyatlar reel katılıkların derecesi ne kadar olursa olsun şoklara tamamen intibak edebilmektedir. Ball ve Romer (1990) bu noktadan hareketle nominal katılıkların reel katılıklar olmadan tam anlamıyla açıklanamayacağını belirtmişlerdir.

21

1.2.3.1. Reel Katılıkların Sebepleri

Yeni Keynesyen literatürde reel katılıkların sebepleri ile ilgili bir çok model ortaya konmuştur. Bunlara zımni sözleşmeler modeli, içeridekiler-dışarıdakiler modeli, etkin ücret teorisi, sermaye piyasası aksaklıkları, firmalar arası girdi-çıktı bağlantıları örnek olarak verilebilir. Bundan sonraki alt bölümde literatürde öne çıkan ve önemli olduğu düşünülen üç reel katılık sebebine çalışmada yer verilecektir. Bunlar ise sırasıyla eksik rekabet kaynaklı katılık, etkin ücret teorisi ve içeridekiler-dışarıdakiler modelleridir.

1.2.3.1.1. Eksik Rekabet Kaynaklı Reel Katılık

Eksik rekabetin olduğu piyasalarda reel fiyat katılıkları yaşanabilmektedir. Güncel ekonomik hayatta en çok rastlanan piyasa türü olan monopolcü rekabet piyasasına göre reel fiyat katılığı gösterilebilir (Pindyck ve Rubinfeld, 1998:340; Snowdon ve Vane,2005:379-380).

Rasyonel bir monopolcü rekabet firmasının kar maksimizasyonunu amaçlayan ekonomik davranış sergilediği varsayıldığında marjinal gelirinin marjinal maliyete eşit olduğu noktada üretim yapması beklenmektedir. Marjinal gelir şu şekilde gösterilebilir: ^MR ^{P P(1 / )} ₍₁₎

P fiyatı gösterirken



kuralı gereğince marjinal gelir marjinal maliyete eşit olmaktadır:

^MC ^{P P(1 / )} ₍₂₎

Bu denklem düzenlendiğinde ^{1 /}

P MC

P 

 _{ }

şeklini alacaktır. Fiyat marjinal

maliyetin üzerinde mark-up eklenmiş

1 1 / P MC

 

biçiminde gösterilebilir. Marjinal maliyet, nominal ücretin (W) emeğin marjinal gelirine bölünmesi (MPL) ile elde edilmesinden ibaret olduğu için denklem şu şekli alacaktır:

1 1 1 / W P MPL     _{ }    ₍₃₎

Parantez içindeki ifade mark-up’ı göstermektedir. Mark-up talebin fiyat esnekliği (talep esnekliği negatif olduğu için) ile ters yönlü hareket etmektedir. Bu denklemin

22

gösterdiğine göre fiyat marjinal maliyet düşse bile düşmeyebilir. Çünkü mark-up artışı bu marjinal maliyet düşüşünün fiyat üzerindeki etkisini ortadan kaldırabilir. Eğer talep esnekliği düşmezse, emeğin marjinal verimliliği emek girdisindeki azalma karşısında güçlü bir şekilde düşmediği durumda fiyatın değişme eğilimi menü maliyetleri varken küçük olacaktır.

1.2.3.1.2. Etkin Ücret Teorisi

Etkin ücret teorisi iş gücü piyasasında neden reel ücret katılıklarının olduğunu açıklamaya çalışan bir teori olarak Yeni Keynesyen literatürde önemli bir yer tutmaktadır. Etkin ücret teorisi iş gücü piyasasında emek arz fazlası olsa bile arz-talep kanununa muhalif olarak reel ücretlerin düşmediğini ve bu durumun bir reel ücret katılığı örneği olduğunu ifade etmektedir. Yeni Keynesyen iktisatçılara göre gerçek ekonomik hayatla örtüşen bu durum Keynesyen iktisadın en temel önermelerden biri olan gönülsüz işsizlik olgusuna da ayrıca açıklama getirmektedir. Gönülsüz işsizlik, işgücü piyasasında dengeyi sağlayan reel ücret düzeyinde bile çalışmak isteyip iş bulamayan insanların varlığını ifade etmektedir. Bu şekilde işgücü piyasası tam istihdam dengesine gelememektedir.

Etkin ücret teorisinin temel hipotezi işçilerin verimliliğinin kendilerine ödenen ücretlerin bir fonksiyonu olduğudur. Bu durum doğru kabul edildiğinde, firmalar emek arz fazlası olsa ve üretim maliyetleri yüksek kalsa bile ücretleri düşürme yönünde isteksiz davranacaklardır. Rekabetçi emek piyasasının aksine bu durumda emek piyasasında reel ücret düzeyi arz-talep dengesinde oluşmayacak, diğer deyişle arz-talep kanunu ihlal edilecektir. Reel ücretler ile verimlilik ilişkisi sektörden sektöre değiştiği için benzer yetenek düzeyine sahip işçilerin bile ücretleri sektöre göre farklılık arz edecektir. Bu ise emek piyasasında tek fiyat kanununun ihlali anlamına gelmektedir. (Stiglitz, 1984).

Etkin ücret teorisi basit şekilde formülize edilebilir. Öncelikli olarak, birbiriyle özdeş rekabetçi firmaların bulunduğu bir ekonomi düşünüldüğünde, her bir firmanın aşağıdaki üretim fonksiyonuna sahip olduğu varsayılmaktadır:

Q AF e w L





'( )^{e w} ⁰ ₍₄₎

Burada Q firmanın üretim çıktısını, A verimlilik faktörünü, e ise işçi başına eforu, w reel ücreti ve L ise emek girdisini göstermektedir. İşçinin eforunun reel ücretin artan bir

23

fonksiyonu olduğu ve bütün işçilerin basitlik adına özdeş olduğu varsayılmaktadır. Firmalar karlarını aşağıdaki basit kar fonksiyonunda gösterildiği şekilde maksimize etmek istemektedirler:





AF e w L

  

(5)

Kar denkleminde işçinin eforu reel ücrete bağlı bir fonksiyon olarak gösterildiği için maksimum işçi verimini sağlayacak düzeyde oluşan reel ücretlerde bir düşüş firmanın karını azaltacaktır. Eğer firma istediği sayıda işçiyi teklif ettiği ücret düzeyinde çalıştırabilirse, karını maksimize edebilecektir. Karını maksimize ettiği düzeyde işçi eforunun reel ücrete göre esnekliği 1’e eşit olacak, ayrıca firma marjinal ürününün etkin ücrete eşit olduğu düzeye kadar işçi kiralayabilecektir (Snowdon ve Vane, 2005:385-386).

1.2.3.1.3. İçeridekiler-Dışarıdakiler Modeli

İçeridekiler-dışarıdakiler modeli iş gücü piyasasında neden reel ücret katılıklarının var olduğunu ve mevcut reel ücret düzeyinin altında çalışmayı kabul eden işçilerin yani ‘dışarıdakilerin’ varlığında bile gönülsüz işsizlik olgusunun olabileceğini açıklamaya çalışan bir modeldir.

İçeridekiler-dışarıdakiler yaklaşımına göre ücret belirleme konusunda pazarlık gücüne sahip olan ve işbirliği yapan çalışan işçiler yani ‘içeridekiler’ gönülsüz işsizliğe sebep olmaktadırlar. İçeridekiler ücret seviyelerini ve işlerini koruyabilmek için, iş bulabilme pahasına düşük ücreti kabul etmeye hazır olan dışarıdakilerle işbirliği yapmak yerine birbirleriyle işbirliği yapmaya daha çok eğilimlidirler. Bu şekilde içeridekiler çalıştıkları firmalara bir ekonomik maliyet yüklerken kendileri ücret belirlenme sürecinde koz olarak kullanabilecekleri bir rant elde etmektedirler. Böylece içeridekiler dışarıdakilerin çalışmaya razı olacağı ücret seviyesinin üzerinde bir ücret belirlenmesi konusunda başarı sağlamaktadırlar. Buna karşın, firmalar yüksek ücret isteyen içeridekileri düşük ücrete razı olan dışarıdakilerle değiştirme veya dışarıdakileri işgücüne dahil etme şansını kaybetmektedirler Ayrıca, firmalar mevcut yüksek ücretli işçilerini işten çıkarıp yerine düşük ücreti kabul eden yeni işçileri aldıklarında bazı maliyetlere katlanmak zorundadırlar. Bunların en belirgin olanları işten çıkarma, yeniden işçi kiralama ve firmaya özel eğitim faaliyetleridir (Lindbeck ve Snower, 1987). Firmalar işçi çıkarttıkları takdirde tazminat ödeme veyahut haksız işten çıkarma nedeniyle dava

24

edilme gibi yasal ve maddi yükümlülüklere katlanmak durumunda kalabilirler. Yeniden işçi alım sürecinde geçen zamanın neden olduğu iş gücü kaybı ve parasal kayıplara da firmaların katlanmak zorunda olduğu maliyetlerdendir. Yeni işçilerin alımından sonra işçilerin eğitimi için yapılacak masraflar ve eğitim zamanı boyunca işçilerin çalışmayacak olmasından dolayı yaşanacak işgücü kaybı firmaların yüklenmek durumunda kalacağı maliyetlerdendir. Bu sebepler de firmaların reel ücretleri düşürüp daha düşük ücretle çalışmayı kabul eden işçilerle çalışmasını engelleyen sebepler olarak karşımıza çıkmaktadır.

Lindbeck ve Snower (1987) gönülsüz işsizlerin iş bulma konusunda neden isteksiz oldukları veya neden iş bulamadıklarını iki sebebe bağlayarak açıklamışlardır:

(1) Firmalar yüksek ücretle çalışan işçilerini düşük ücrete razı işsizlerle değiştirmeyi arzu etmeyebilirler. Çünkü, yüksek ücretle çalışmaya devam eden eski işçiler düşük ücretli yeni işçilerle üretim sürecinde müşterek çalışma konusunda ayak diretebilirler.

(2) İşsizler düşük ücret teklif etmeyi arzulamayabilirler. Çünkü, düşük ücret teklif edip bir kısım yüksek ücretli işçiler işten çıkarıldığında geriye kalan yüksek ücretli işçilerle sosyal ilişkilerinde hoş olmayan durumlarla karşılaşabilirler veya bu işçiler tarafından rahatsız edilebilirler.

Bu iki sebebi birlikte değerlendirdiğimizde işgücü piyasasında eksik istihdamın ve reel ücret katılığının bulunmasına izah getirmeye çalışan içeridekiler-dışarıdakiler teorisinin sosyal ilişkilerden kaynaklanan sebepleri açıklamanın merkezine koyduğu görülmektedir.

25

BÖLÜM 2: ENERJİ ŞOKLARI, TÜRKİYE’NİN ENERJİ SORUNU