C arl D re ye r, s in e m a n ın en y a k ın a k ra b a s ın ın m im a r lık o l
d u ğ u n u ta n ıtla m ış tır . S a n a tla rın en m im e tik ( f o t o ğ r a f ik ) o la n ın ı ye n i b ir g erçe ğ in k u ru lm a s ıy la k a r ş ıla ş tırm a k , ya da d r a m a tik b ir sa na tı « ü to p ik » b ir sa na tla k ıy a s la m a k m a n tığ a a y k ırı g ö rü n e b ilir. G örsel o rta m ın en a k ıc ı ya n ıy la en k a tı ve d u r u k ya nı a ra sın d a b ir i li n t i k u rm a y a ç a lış m a k da aynı derecede ş a ş ırtıc ı o la b ilir . Daha da s ü r
d ü r ü le b ilir bu a y k ı r ı l ı k l a r . . . Ç ü n kü özü gereği b ir beau m o n s tre'd u r sin e m a . T iy a tro g ib i sin e m a n ın da m e rke zi o y u n c u la rd ır. Fakat, zam an ■ m e kân sa l e s n e k liğ i ro m a n ın - k in e y a k la ş ır. T e m e ld e g ö rs e ld ir - d ü z d ü r, re s im g ib i. Ama g ö rs e lliğ i hareket ve zaman iç in d e v a r o lu r ; b u yü zde n de p lâ s tik liğ in in m ü z ik a l b ile ş e n le ri v a r d ı r . F akat, fo to ğ rafik n ite liğ i m ü z ik te k i s o y u tla m a y ı o la n a k s ız k ıla r , ta m b ir g e rç e k ç ilik te lk in e d e r. Ne var k i, b ir f ilm s e y re tm e k , he
p im iz in b ild iğ i g ib i düşe ben ze r b ir y a ş a n tıd ır.
G e rç e k ç ilik le d ü ş s e lliğ in bu k a rış ım ı, D re y e r'in k a s d e ttiğ i a n la m ın ip u c u n u v e r ir . S in e m a n ın m im e tik y o ğ u n lu ğ u ( f o to ğ ra f, h a re k e t, s e s ), kendine - y ete rli b ir d ü n y a n ın y a ra tılm a s ın ı o la n a k lı k ıla r . M im a r g ib i f ilm y ö n e tm e n i de ç e ş itli o rta m la rd a n y e n i b ir g e rçe k ö re r. D ra m a tik sa na t
la rla ö te k ile r a ra s ın d a k i geleneksel a y rım y a ln ız c a , ö y k ü den ile r i g e lm e k te d ir. D ra m a tik ç i r k in l ik ve g e r ilim le r , h a tta t r a j ik son b ile , so nunda hoşa g id e n b ir v a ro lu ş u n p arça sı o la ra k , e s te tik b ir « a ra lık » ( d is ta n c e ) ve b iç im iğ in d e o rta y a ç ık a r la r . K a ra k te r ö lü r , fa k a t ya z a r ve o y u n c u la r h a yra n a lk ış la rım ız ın ta d ın ı ç ık a r ır la r . M im a r
l ı k g ib î, d ra m a da d o la y lı ya şa n tı y o lu y la , a k ta rıp özdeşle
m e ile ( k a th a rs is ) ve g id e re k a rta n b ir b ilg i ile d ü n ya yı g e liş tir ir .
M im a r lık da k e n d i y o lu n d a d ra m a y ı iç e r ir . K itle le r ve m e kâ n a ra s ın d a k i k a r ş ılık lı iliş k ile r b a skı ve g e r ilim le r y a r a t ır . Sonuç ta ts ız o la b ilir . E tk ili b ir y a p ı, b i r s ir k ca m bazı g ib i, in c e lik te n u z a k tır k im i za m an , am a b ü y ü k b ir ra h a tlık la s a lın ır havada. «Suspence» i k e n d in i g ö s te r
m ez am a m ü z iğ in k i k a d a r y o ğ u n lu k la d u y u r u r . Keats ve F re u d 'u n da k a tıld ık la r ı g ib i iç in e hüzü n k a rış m a y a n gü
z e llik , k u ru n tu s u z heyecan, a cıyı a n ım s a tm ıy a n in c e lik o l
m az. Y a r a t ıc ılık , « iy i b e ğ e n i» (ç o k az « te h lik e » ) ile k ö tü beğeni (h e ye ca n v e ric i « m u ts u z son» ) a rasın da g e r
g in b ir ip in ü z e rin d e y ü r ü r .
M im a r in in d e v in im s iz liğ i, o n u film - a lıc ıs ın ın doğal ta m a m la y ıc ıs ı y a p a r. T e m e l m im a ri y a ş a n tıla r - b i r m e kân iç in de d u rm a k , e tra fa b a k ın m a k , b ir k o r id o r b oyu n ca y ü r ü m e k - p e rd e d e k i k a r ş ılık la r ı n ı ç e v rin m e d e ( a lı c ı o ld u ğ u y e rd e sağa sola d ö n e r) ve k a y d ırm a lı ç e k im d e ( a lı c ı ile ri g e ri y ü r ü r ) b u lu r la r . Perde d ü z o ld u ğ u h a ld e , a lıc ın ın m e kân iç in d e d o k u d u ğ u d e v in m e ö rg ü sü ( a ğ ı ) , b ir b ir in i izleyen g ö rü n tü le re ( a y r ım /s e q u e n c e d e r in lik li, d e n e t
le n m iş ve y ö n e tilm iş b ir m e kân n ite liğ i k a z a n d ırır.
M im a r i « d o n m u ş m ü z ik » o la ra k ta n ım la n m ış tır . A lıc ı de
v in d ik ç e b ir ç a tı ç izg isi b ir n e h ir g îb i a k a r g id e r ö n ü m ü zde n . A lıc ı h ızla y u k a rı d ö n e r, m e rd iv e n ve p a rm a k lı k la r aşağı a k ıv e r ir . Sinem a « d o n m u ş m im a rî» d ir . T h o ro ld D ic k in s o n 'u n « O u v e rtu re » ( 1 9 5 6 ) ü n ü n i lk k a re le rin d e h ızla k a y ıp b ird e n d u ra n a lıc ı, L ake Success'- d e k i B irle ş m iş M ille tle r B in a s ın ın iç ç iz g ile riy le Beetho
v e n 'in E gm ond u v e rtü rü n ü n b aşla n g ıç te m a sın ı ü stü ste g e t ir ir . M e kâ n zam ana d ö n ü ş ü r, b a lk o n la rla m ü z ik tü m c e le ri b ir lik t e o rta y a f ı r la r . Sinem a b ir m im a r id ir , (v e m im a r iy i k a y d e tm e k iç in en iy i a r a c ı d ır ) .
B ir yapı o m leti nasıl y a p ılır :
Ne v a r k i f i l m , b iç im i ke n d i p o ta sın d a e r it ir . G ö s te rd iğ i h erşe yi z o rla r, b iç im in i b o z a r, y e n id e n b iç im le n d ir ir . H ep sin d e n ç o k d a , g ö re c e ğ im iz g ib i, heyecana b ağ lı d u yg u yu y a n lış a ç ık la r, te rsyü z e d e r. D avid L e a n 'in « G re a t Ex
p e c ta tio n s / B ü y ü k lim it le r » ( 1 9 4 6 ) ind e Pİp, ç o c u k o la ra k M iss H a vİsh a m 'a g ittiğ in d e k a d ın ın odası ko ca m a n , m a ğa ra g ib i b ir y e r d ir . P ip, b ir e rk e k o la ra k (J o h n M ills ) aynı ye re u ğ ra d ığ ın d a ise havasız ve d a ra c ık . Oda aynı o d a d ır. A lıc ın ın m e rc e k le r id ir değişen. A lıc ı b îr d oğ uştan y a la n c ıd ır. İnsan ö lç ü s ü n e a k la gelen h e r s a ld ırıy ı ya p a r.
B ir a n ti- m o d u lo r 'd u r .1 O n p lâ n d a k i b ir fig ü r ü n p a lto s u , b ir b a k a rs ın ız , a rk a d a k i sa rayı k a p la m ış . B ir k e s in ti -h e m e n a rk a s ın d a n o a n ıts a l f ig ü r , b u kez, a v lu d a ön p lâ n d a k i b ir va zon u n c ü c e le ş tird iğ İ k ü ç ü k b ir n o k ta c ık t ı r . S in e m a n ın d e v in g e n liğ i m im a r iy i boşa ç ık a rır.
A lıc ı, d u v a rın d ış ın d a n a k ıp p encereden p en cereye ka y a r.
B ir oda d a n ö te k in e d u v a rın « iç in d e n » g e çe r; b ü y ü lü b ir a k ıc ılık d uyg u su y a r a t ır b u , y e rç e k im in d e n ve d u v a rın ge- ç ilm e z liğ in d e n b ir k u r tu lm a d ır . J e rry L e w is 'in « T h e L a d ie s' M an / A ş k H oca sı» ( 1 9 6 2 ) nda a lıc ı, b i r i k i l i - ç e k i m den s o n ra , ko n a ğ ın ta m a m ın ı e n in e k e s it o la ra k g ö rm e k iç in g e riye ç e k ilir . Evi b îr b e b e k e vin e in d irg e m e z b u , te rs in e s e y irc iy e k e n d is in in T a n r ı'n ın sa ğko lu o ld u ğ u n u d u y u ru r.
F ilm m e kân ı zam ana d ö n ü ş tü rü r. Roger C o rm a n 'ın «The m an w ith the x -ra y eyes / Röntgen g özlü a d a m » ( 1 9 6 3 ) ı p o p -a rt m e r a k lıla r ın ı ş a ş ırta n « p u lp » film le r d e n b ir i d ir . S u çlu b ilim a dam ı (R a y M illa n d ) b îr y a n g ın m e rd iv e n in den k a ç m a k ta d ır. Bu sahne b a s a m a k la rd a n aşağı h ızla inen a y a k la rın b ir b ir in c i- k iş i- ç e k im iy le ü s tü s te g e t ir ilm iş t i r ; a y a k la r in e r, in e r, d e rk e n ka çışı b ild ir e n gazete baş
lık la r ı a y a k la rın ü z e rin e g e lir . B ir « e ğ re tile m e » (m e ta p h o r ) m id ir b u ? A n ca k ne o lu rs a o ls u n , s e y irc in in k a fa sın d a , m e k â n ın za m an la k a y n a ş tığ ın ı g ö s te rir. H e rm a n V a n D er H o rs t'u n R o tte rd a m 'ın y e n id e n k u ru lu ş u ü zerin e
21
■ıs i
« O u v e rtu re » M ü z ik g ib i a kışan
m im a rî b iç im le r
belge f i l m i « H o ve n Zo » (S te a d y , 1 9 6 3 ) da k u le b lo k la rı d e lip ine n ç e k ü lle , b u h a rlı m a tk a p la özdeşlenen a lıc ı, te r sine , « p h a llic » b i r b a ş ın a -b u y ru k lu k la g ö kyü zü n e d i k i l i y o r g ib i g ö rü n ü r, ya da d o ğ ru d a n o laya d ö n ü ş tü rü lm ü ş am aca ben ze r. Böylece a lıc ın ın s tilin d e d oğ a-ötesi n it e lik le r o lu ş u r.
Jean C o c te a u 'n u n «Le Sang d 'U n Poète / Ş a irin K a n ı»
( 1 9 3 0 ) düşm eğe b a ş lıy a n b ir fa b rik a baca sıyla a ç ılır . Y e tm iş d a k ik a sonra b a ca n ın ye re ç a rp m a s ıy la b it e r . Bu
«zam a n p a rç a c ığ ı» araya g ire n ö y k ü n ü n d ü ş s e lliğ in i m e y
dana g e t ir ir (o tu z la rd a d ü ş le r, hen ü z, b ir a n lık o lg u la r o la ra k d ü ş ü n ü lü r d ü ). A m a a ynı za m an d a b ö y le y ık ı m la r ı s e yre d e rke n d u y d u ğ u m u z heyecanı ve k o r k u lu ü rp e rm e y i de k ö r ü k le r . S o lu ğ u m u zu k e se riz, ç ü n k ü baca d ü ş e rk e n b iz de d ü ş e riz . P a ra m p a rça o la n b u baca, s e y irc in in « çö z ü lü p d a ğ ıla n » k e n d i b e d e n id ir ve k în a e s te tik b ir duyg u o rta lığ ı ile b a ş a rıs ız lık ve ö lü m h e y e c a n la rın ın b o ş a lm a s ın ı sa ğla r.
G e rç e k ü s tü c ü le rin ta n ıtt ık la r ı ve son z a m a n la rd a N a tio n a l F ilm T h e a tre 'd a ye n id e n b ü y ü k b a ş a rıy la c a n la n d ırıla n L o u is F e u illa d e 'in «Les V a m p ire s / V a m p irle r» ( 1 9 1 5 ) i b ir « p u lp » f ilm d iz is id ir . Bu film in b e lk i de en güzel b ö lü m ü , ka ra p o s tla ra b ü rü n m ü ş ve k a fa la rın a K u -K lu x -K la n b a ş lık la rı g e ç irm iş c a n ile rin P a ris 'te d a m la ra tırm a n ış ın ı (h e m de h iç göze ç a rp m ıy a n b iç im d e ) g ö ste ren a y r ım la r d ı r . V a r lı k la r ı , C h irîc o 'n u n g e o m e trik b iç im le r in i a n s ıta ra k g e rçe k, y e rin d e ç e k ilm iş ça tı g ö rü n ü ş le rin i, C h e v a l'in D re a m Palace a t H a u te riv e s 'i k a d a r sa nrı11 b ir dünyaya d ö n ü ş tü rü r. Ç a tıla r ay te p e c ik le ri o lu r , baca k ü m e le ri k ü b ik b it k ile r e , a yın k a k tü s le rin e b e n ze şir.
Eğretilem e o lara k m im a ri :
Ö te k i u çta ise m im a r i, to p lu m s a l b a s k ıla rın , to p lu m u n k e n d is in in en gözde g ö rü n tü s ü d ü r. A lıc ı g örse l e ğ re tile m e le r (v is u a l m e ta p h o rs ) g e re k s in ir, m im a rî de İn san-yapısı b ir çe vre s u n a r. E lia K a za n 'ın « O n the W a te r fr o n t / R ıh tı m la r Ü stü n d e » ( 1 9 5 4 ) si y e n i v a r d ık la r ı « b î r im iz h e p i
m iz , h e p im iz b ir im iz iç in » d ü şü n ce siyle g ü çle şm iş lim a n iş ç ile r in in İşe d ö n ü ş le riy le b it e r . F a ka t ç e lik b îr ke p e n k a cım asızca k a p a n ır a rk a la rın d a n . Ç a lış tık la rı r ıh tı m b ir h a p is h a n e d ir. B ir s o n ra k i ç a tış m a la rı b a ş la m ış tır b ile .
Jo hn F o rd W e s te rn 'le rin d e n « M y D a rlin g e le m e n tin e / K a n un H a ric i» ( 1 9 4 6 ) nde çö ld e a rd a rd a d iz ilm iş üç k i t le yi g ö ste ren son derece uzun b ir ç e k im , daha usta işi ve k a ç a m a k lı b ir ö r n e k t ir . En y a k ın ım ız d a y a rıs ı y a p ılm ış k ilis e d u r m a k ta d ır , a rk a s ın d a m e yha n e , en g e rid e de d ik , k a y a lık b ir y ığ ın . Bu b iç im s e l y a n k ı, y e te rin c e u y g a rla ş m a m ış va hşi B a tı'y ı ö z e tle m e k te d ir P ro te sta n id e a li, bu id e a lin kavgacı k a rş ıtı ve b u n la rın ö te s in d e ve ü z e rin d e ik is in in de k a rş ıtı o la n sessiz ve a s ık s u ra tlı d oğ a ., ü ç ü nün iç in d e en k o la y « k ı r ı l ı r » o la n ı en d e ğ e rlis i, en in c e s id ir . U y g a rlık , uçsuz b u ca ksız b i r d en izd e k ım ıld a n a n b ir s a ld ır, ü çü n cü « b lo k » da bu d e n iz in g e l- g iti...
S in e m a d a k i te m e l e ş itlik le rd e n b ir i de ş u d u r: f iz ik çev
re = ru h sa l d u ru m . M im a r i, k a h ra m a n la rın k a fa s ın ın rö n tg e n * fo to ğ ra f'ı o la b ilir . Eğer, V is c o n tİ «Rocco e Suoî F ra te lli / Rocco ve K a rd e ş le ri» ( 1 9 6 0 ) nde şehre yeni in m iş b ir k ö y lü ile b ir « d ö lc e v ita » fa h işe si a rasın da M ila n o K a te d ra li'n în te p e sin d e b ir kavga s a h n e liyo rsa ve d u rm a d a n , d u rd u rm a d a n , d iş d iş s ü rd ü rü y o rs a ka vg a yı;
b u , k a te d ra lin , y a ş a m a la rın ın m o ra l çerçevesi g ib i a lt la r ın da a la b o ra o la n dev b ir g em i o lm a s ın d a n d ır « H ris tiy a n - lık 1 9 6 0 » , h ızla b a ta n b ir T it a n ik 't ir .
C la u d e C h a b ro l'u n « A D ou b le T o u r / T e h lik e li R a b ıta la r»
( 1 9 5 9 ) da A n to n e lla L u a ld i g e lin c ik le rle d o lu ye m yeşil b ir ç a y ırın c a m la rın d a n iç e ri u zan d ığ ı b ir evde o tu r u r . B iz im le bu re s im - pen ce re a rasın da b ir a k v a ry u m v a r d ı r ; ve ön p lâ n d a tro p ik a l b ir b a lık , c a n lı b ir m ü ce vh e r g ib i, a ğ ır a ğ ır yü z e r, d o la n ır. B ü tü n b u g ö rü n tü le rd e k i ya b a n s ılık , o la ğ a nd ışı11k nesnel g ü z e lliğ i tin s e l güce d ö n ü ş tü r ü r : beden ( L u a ld i) , fin-de-siècle b ir ö ze n ti (m ü c e v h e r b a lık ) ve y a p ıy la k a yn a şm ış doğa (y a da ro m a n tik d ü r tü y e de y e r ve ren ye n i b îr k la s is iz m ).
B u n u n g ib i b ir ç o k y o lla , sinem a m im a r iy i b a ğ ım s ız lığ ın dan u z a k la ş tırır ve o n u , a n la m ı fîlm în iç e riğ in e b a ğ lı b ir se m b o l h a lin e g e t ir ir . Ş im d ile rd e y ö n e tic ile r heyecan o la n a k la rı ve ren y a p ıla r p eşin d e k o ş tu k la rı iç in ob je t trouvé (b u lu n m u ş nesn e ) a n la y ış ı p ek de u ygu n su z d e ğ ild ir.
O rso n W e lle s 'in «Th e T r ia i / Dava» ( 1 9 6 2 ) sın d a k î o k a rm a k a rış ık o d a la r, h e rk e s in sa na b ile ce ği g ib i, s tü d y o da y a p ılm a m ış tır ; b îr Y u g o sla v se rgi s a lo n u yla « ka yn a ş
tı r ılm ış » , P a ris 'in te rk e d ilm iş G are d 'O rs a y 'ıd ır . C octea u '- nu n « O rp h ée » ( 1 95 0 ) sin d e k i doğ a -ü stü çe vre L 'E cole M ilita ir e 'İ n y ı k ı n t ı la r ı d ı r . Bu fa n te z ile ri b ö yle sin e k a n d ı
rıc ı ya pa n da fo to ğ ra f d e ğ ild ir , m im a r i e ğ re tile m e n in so
m u t k e n d in e -ö z g ü 'lü ğ ü d ü r. Bu n o k ta d a m im a r i, gerçe kten y a ra tıc ı b ir ro l o y n a m a k ta d ır. E isen stein m e rd iv e n in b i
rin d e b ir k a tlia m d ü ş ü n m ü ş de so nra d a n Odesa M e rd iv e n le rin i seçm iş d e ğ ild ir , sa hn e lem e yi m e rd iv e n le r e s in le m iş - t i r . C a ri D re ye r « V a m p y r / V a m p ir» ( 1 9 3 1 ) i iç in g ö r
sel b ir s til a ra n ırk e n b ir un d e ğ irm e n in e ra s tla m ış ve b u n d a n «beyaz» a n a h ta rın d a b ir v a m p ir f i l m i d ü şü n ce si
n i y a k a la m ış tır
D ışavurum culuğun yükselişi ve düşüşü :
F o to ğ ra fın b u g ü n k ü n d e n daha d u y a rs ız o ld u ğ u g ü n le rd e y ö n e tic i, çe vreyi a ncak o n u s tü d yo d a k u ra ra k d e n e tliy e b i- l ir d i . A b a rtm a k o la y lığ ı k e n d iliğ in d e n d ış a v u ru m c u lu ğ a (e x p re s s io n is m ) yo l a ç tı. V e în e 'n ln «Das K a b in e tt des D r. C a lig a ri / D r. C a lİg a ri'n in M u aye n e ha n e si» ( 1 9 1 9 ) a k a d e m ik m ito s a k a rş ı gelen İlk d ış a v u ru m c u f ilm de
ğ ild ir . C. A . B ra g a g lia 'n ın « P e rfld o İn c a n to / S ih ir li Y a la n c ı» ( İt a ly a , 1 9 1 6 ) sı ve S te lla n R ye'in «H ouse W ith o u t D oors o r W in d o w s / K a p ısız, Penceresiz Ev» ( D a n im a r
ka, 1 9 1 4 ) i daha önce g e lirle r. F a ka t V e in e 'n in f i l m i, p e r
d e n in m im a rid e n heyecan u y a n d ıra n öğe o la ra k y a ra rla n m a s ın ın ilk tu ta r lı ö rn e ğ id ir; b ir ya nd a n M a x R e in h a rd t'ın sahne d e k o rla m a s ın d a n ç ık a r ılm ış ilk e le re , b ir ya n d a n da E d s c h m id 'in k u ra m la rın a d a y a n ır. F ilm d e k i d e li'n in k a fa sın d a n b a k ın c a « C a lig a ri» n in k e s ik ke s ik k u m a ş la r üze
r in e b o y a n m ış s o k a k la rı ve c e p h e le ri p a rç a la n ıp d a rm a dağ ın o lm u ş tu r, ç a tıla r ç a r p ılıp s a r k m ış tır , y a p ıla r k â ğ ıt p a r ç a la r ıd ır .. . V e in e 'n in « R a s k o ln ik o v » ( 1 9 2 3 ) unda suç
lu Öğrenci k a fa s ın ın ü z e rin e b a s tırıp m engene g ib i s ık ış t ı r ı y o r g ö rü n e n b îr y ığ ın k a p k a ra k ir iş in a ltın d a u y u r.
C in a ye t odasına g id e n sa rsak m e rd iv e n le ri ç ık a rk e n
sal-DR. C A L İG A R İ'N İN M U AYENEH AN ESİ
la n ıp d u ra n k o r k u lu k la r , iğneye ben ze r b iç im le r iy le İste riy le y o lu g ö s te rirle r. O da d an is te riy le ç ık t ık ta n so nra da, c n u dehşete d ü ş ü re re k a rk a s ın d a n d e v r iliy o r la rm ış g ib i g ö rü n ü rle r.
D ış a v u ru m c u lu k ta hem en ik i e ğ ilim b e lir m iş t ir : aşırı (p a ro x y s tlc ) ve de k o ra tif. C a lig a ri'd e d e li'n in g özünden gö
rü n e n d a y a n ık s ız , d e v rile c e k m iş g ib i d u ra n y a p ıla ra k a r şın s ığ ın a k , s a k in , a ğ ır ve üç b o y u tlu d u r. D r. C a lig a
ri'-V A M P İR
n in ke n d is i b e k le n m e k te d ir. K a ra n lık , üç k e m e rli a rka d - la rın h a n g isin d e n g ir e c e k tir? H eyecan, o to r ite ca n a va rın ı gizi iyen b ir la b ire n te ç e v ir ir k e m e r d iz ile r in i. S ığ ın a ğ ın m im a ris i g ü ç lü d ü r, a z ıc ık da b a rb a r d ır , insanda bu s i
m e trin in F ritz L a n g 'ın da « N ib e lu n g e n » ( 1 9 2 3 ) film le rin d e d o ğ ru la d ığ ı, d e re b e y lik n o k ta s ıy la aynı aşama s ıra sında o ld u ğ u d uyg u su n u u y a n d ırır Bu film le r d e o rta ç a ğın ş ö v a ly e lik d ü ze n i, sa tra n ç ta h ta sı b iç im li ve kabaca z in c irle n m iş s a lo n la rla b ir le ş t ir ilm iş t ir . Bu a p a ç ık « d e k o r a tif» d ü z e n le m e le r boyle ce heyecan u y a n d ırıc ı g e rilim - le r in i a ç ık la m ış la r ve S ie g fre id K ra c a u e r'in « C a lig a ri'd e n H itle r'e » de ile r i s ü rd ü ğ ü g ib i Ü çüncü R e ic h 'in ev s tilin i b e lir le m iş le r d ir. D e li'n in saf p e riş a n lığ ı s e rt b ir düzene k a r ş ıd ır. B u n la rı b ir b ir in e b a ğ lıya n şey de z o rb a lık 'ın ç ık tığ ı la b ire n ttir. L a b ire n tle r, a y n a la r ve ış ık k a y n a k la rıy la o y n a m a k , m im a ri b iç im le r ü ze rin e d u m a n s a lm a k, b ü k ü lü p gid e n m e rd iv e n le rin g iz e m li g e r ilim i, e ğ ri b ü ğ rü s o k a k la rın b a k ım s ız lığ ı A lm a n d ış a v u ru m c u lu ğ u n u bel ir I i- yen m o tifle r d e n d ir . Esin ka yna ğ ın d a da te m e ld e n Junker- ized (s o n ra d a n g ö rm e ) b ir k e n ts o y lu s ın ıfın ın , V e rsa ille s sonrası A lm a n e k o n o m ik k a ra rs ız lığ ın a g ö s te rd iğ i te p ki v a rd ır.
D okuzyüz - y ir m ile r in sonunda d ış a ru m c u lu ğ u b ıra k a n A l
m an y ö n e tm e n le ri bu g örse l m o tifle r i, g e rçe kçi d e k o rla ra ve k o n u la ra a k ta r d ıla r . ( M im a r o la ra k y e tiş m iş ) L a n g 'ın b ü tü n film le r in in k a ra k te ris tiğ i o la n ü rk ü n ç hava, onun d ik d ö rtg e n s e l boş m e k â n la rd a k u lla n d ığ ı k ü ç ü k , yavaş, y a lıtılm ış h a re k e tle re o la n d u y a rlığ ın d a n d o ğ m u ş tu r R a b s t'ın film le r i ise, k a r a n lık k itle le r arasına s ı k ı ş t ı r ı l
m ış se rt a ç ılı g e ç itle r m o tifin in ü ze rin e o t u r u r G e çit, iç in d e n a le v le r fış k ır a n b ir m aden k u y u s u o la b ilir ( « K a m e ra d s c h a ft / A rk a d a ş lık » , 1 9 3 1 ) , b ir k ış la m e y
d a n ın d a n g eçip gid e n k a m y o n la r ( « J a ckb o o t M u tin y / J a c k b o o t İs y a n ı» , 1 9 5 5 ) , ya da to p la y ıc ı ış ıld a k la rla ya p ılm ış b ilm e c e li b ir ış ı k - g ö lg e o yu n u o la b ilir ; fa k a t içe
rile n veya b e lir tile n Z, o lanca g e ri I i m iy le bu ü n lü «ger- ç e k ç i'n in b ü tü n film le r in e d ış a v u ru m c u la rın k i k a d a r k u v v e tli b ir heyecan a n a fo ru v e r ir . L a n g 'ın re n k li «T igre ss of Bengal / M ih ra c e 'n in G özdesi» ( 1 9 6 0 ) Y e n i D a lg a 'n ın eleş
tir is e l d ö ly a ta ğ ı o la n C ah ie rs d u C inom a y a z a rla rın ı b i- ç im 'iy le k e n d in d e n g eçire n b îr başka « p u lp » f i l m id i r . Av- ru p a lı g e n çkız, a y d ın lık beyaz g iy s ile ri iç in d e M ih ra c e '
n in S a rayın da d o la ş ır d u r u r , k a y ıp a ğa b e yin i a ra r. O nce, gün ışığınd a p a rla k , r e n k li ve d ik d ö rtg e n s e ! m o z a ik le rin
23
ü z e rin d e g e z in ir. Daha so nra k a ra n lık , m o ru m s u d u v a r re s im le rin in ö n ü n d e n geçer • re n k le r z e n g in d ir ama so
m u r tk a n d ır aynı za m a n d a , b iç im le r daha k a r ış ık ve has
ta lı k lı d ı r . Sonunda gün ış ığ ın ı g e rid e b ır a k ıp k a ta k o m p la ra d a la r, sa ra yın k o r id o r la r ı k a y a lık lı b ir b iç im d a ğ ın ık lığ ın a b ır a k m ış tı r ş im d i y e r in i.
M im a ri b iç im le r b e d e n le ilg ili m o tifle r i s ile r s ü p ü rü r. Ta
p ın a k ta dev b ir ta n rıç a h e y k e lin in c ü c e le ş tird iğ i D ebra Paget, b a c a k la rı ik i yana a ç ık , ka yga n , y u m u ş a k h a re k e t
le rle d a n se d er. Bu arada a ra ş tırm a c ı m im a r da b ir k a ta k o m p bacasına tı r m a n ır , b a c a k la rın ın b ir b ir in d e n a y rılm ış h a re k e ti D ebra P a g e t'in k i ile u y u m lu d u r.
D re y e r'in film le r in d e m im a r i daha ö n e m li b ir ro l o y n a r:
V a m p y r'in ka h ra m a n ı ıssızlığ ı b e sb e lli b ir hana v a rır.
B ir ses d u y a r ve sesin ka yn a ğ ın ı a r a ş tır ır . E vin b ir k ö şesine e ğ ilir a lıc ı, ç a tın ın e ğ im li b ö lü m ü n ü ç a p ra z la m a sına geçer ve ça tı k a tın p en ce re sin d e ki b ir k a d ın ı y a k a la r. B u rad a a lıc ı, hep b ir h a c im o la ra k d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z y a p ın ın ke n a rla r» boyu n ca h a re k e t e tm e k te d ir. Böylece ev, b ir k e n a rla r k o lle k s iy o n u , b ir k e s k in u ç la r d iz is i, in sa nın iç in d e ya şam a k iç in ç a ld ığ ı b ir d ilim g ö k y ü z ü o lu r.
Daha sonra k a h ra m a n ım ız k e n d is in i k ilis e n in ö n ü n d en geçen cam - p e n c e re li b ir ta b u t iç in d e g ö rü r d ü ş ü n ü r. K e n d im iz i o n u n y e rin e k o y u p ü z e rim iz d e k i göğü ve a ğa çla rı g ö rü rü z b iz de, -d e r k e n k ilis e n in ön cephesi ü ze rim ize d o ğ ru y ü k s e lir ve sa nki ta b u tu n h a re k e t e ttirilm e s in d e n - m iş g ib i h a fifç e titre y e re k ya n d ö n e r. A ğ ır a ğ ır öne g e lir ve perd e d en u z a k la ş ır; ve b iz , henüz ta m ö lm e m iş , k u t sa n m a m ış to p ra ğa g ö m ü le ce k o la n , ç a ğ ırm a ya u ğ ra ştığ ı b ü y ü k g e m in in g id e re k u z a k la ş tığ ın ı g öre n c a n k u rta ra n s a n d a lın d a k i a dam k a d a r, y a ln ız lık ve k im s e s iz lik d u y a rız . İnsan g özü n ü n te rs in e , a lıc ın ın « tü n e l-g ö rü ş » ü (tu n n e l v is io n ) v a r d ır . D re ye r b u g örse l yo ğ u n la şm a yı y a p ıla rı t i t re k , d eğ işke n g ö rm e k te k u lla n ır . A lıc ın ın b ir odada y u ka rıd a n aşağı b a k a rk e n , p e rd e n in ü st ke n a rın d a n ça p ra zla m a e ğ ilm e s i h iç de k o la y b îr ç e k im d e ğ ild ir . M o b il
ya ya da b o l ş e k illi h alı g ib i ö r tü v .b ., d ö şe m e n in « y u k a rı = P e rs p e k tif T e p e si'n e tırm a n ış ın ı iy ic e b e lir t ir le r ; o da o la ğ a n -d ışı b a s ın ç la r a ltın d a ş iş iy o r, k a b a rıy o rm u ş g ib i o lu r . G eniş a ç ılı m e rc e k le r eşyayı ve insan v ü c u d u nu ç e ş itli a ç ıla rd a n k a v rıy a n , b ö yle si e tk ile rd e n ö rü lm ü ş b îr d o k u y u o la n a k lı k ıla r . D egas'nın «Le T u b » ü daha 1888 de m ü jd e le m iş tir b u n la rı. F a ka t D r e y e r 'in k i, ö z e llik le , te d irg in e d ic i tin se l k u v v e tle rin v e rd iğ i m o m e n t a ltın d a ki y a p ın ın e tk is id ir . « V a m p y r» d e k i ev de d ü z p lâ n la rd a n k u r u lu d u r . Y a k ın d a k i d u v a rd a a çılan b ir ka pı g e rid e , da
ha u z a k ta k i b ir d u v a rı o rta y a ç ık a r ır . W h is te ria n b ir d a y a n ık s ız lığ ı v a r d ı r e v in , h a ttâ daha fa z la s ı... «E v o la ra k g ü v e n ilir m i? » H a y ır, ev k o rk u v e ric i d u m a n lı b e lirm e le r in a ra la rın d a ra ha tça a k tığ ı - k a y ı p g id e n a lıc ın ın bize d u y u rd u ğ u a lı ş k a n lık - y ü z e y le r ve b ö lm e le rd e n m eydana g e lm iş b ir la b ir e n t tir sadece.
«Day o f W ra th / Gazap g ü n ü » ( 1 9 4 3 ) , k e n ts o y lu la rın m al m ü lk tu tk u n lu ğ u n u tin se l b ir b o z u k lu k o la ra k o r ta ya k o y a r. B iç im in k a tılığ ın ı b e lirte n ko y u g ö lg e le r, d evi- n 'm s iz b ir a lıc ı ve m e kâ n iç in d e « d ik d ö rtg e n s e !» y e rle ş tir m e le r , y a p ıla rı ve eşyayı k a r a n lık , a ğ ır g ö r ü n tü le r ha
lin e s o k a r. K a s k a tı, d ü m d ü z g iy s ile r in in iç in d e in s a n la r b ile ağaç k a d a r s e rt ve e ğ ilm e z g ö rü n ü rle r. F a ka t b a s tı
r ılm ış k in le r in cezasını çekecek o la n b u n a k ih t iy a r ın çev
re s in d e a le v le r y ü kse lm e ye b a ş la yın ca , o d u n y ığ ın ın d a n ç ık a n d u m a n la r a rk a p lâ n d a k i k ilis e y i sarar ve titr e tir . D re ye r g ib ile r in in te k te k b a ş a rıla rın a k a rş ın « o tu z la r» , d ış a v u ru m c u lu ğ u n gözden k a y b o ld u ğ u y ı lla r d ı r . P o p ü le r s i
n e m a d a ki hem en hem en son ka le si de A m e rik a n k o rk u f i l m le r i d i r . L ir i k gücü n e belg e ci John G rie rs o n 'u n b ile k ıs k a n ç lık la k a rış ık b ir saygı d u y d u ğ u Jam es W h a le 'in
« F ra n k e n s te in » ( 1 9 3 1 ) ve « B rid e o f F ra n ke n ste în / F ran- k e n s te in 'in N iş a n lıs ı» ( 1 9 3 5 ) f ilm le r i, a nca k « sla p -h a p p y G o th ic k » o la ra k ta n ım la n a b ile c e k p a rla k ö r n e k le r d ir . Bu ö rn e k le r, a r tık sadece p o p ü le r sa n a tta , b ilg iç geçinen k i
ş ile rin gözü y a şlı s e y irc i iç in y a p tık la r ı ç a lış m a la rın so
n u ç la rın d a b u lu n a n , a r tis tik m e le z le rd ir; ş im d i de b u n la r, fo r m ü lü k e n d ile rin e has b ir ya n ıls a m a ile a ltü s t e t
m e k te ve ben ze rsiz b ir k u rn a z lık ile p o p ü le r m ito s ka rış ım ın d a ta m a ra d ık la rın ı b u lm a k ta d ır la r . M im a r i o y u n la r da v a r d ır . D o lu p taşa rca sın a ö rü m c e k a ğ la rıy la k a p lı b îr m e za rın o rta y e rin d e D r. P ra e to rİu s B a ron F ra n ken - s te in 'i «Basam ağa d ik k a t e t,» d iy e u y a rır. G ozü p ek B aron la b o ra tu a r o la ra k b ir te p e n in ü s tü n d e k i b a k ım s ız , h a ra p k u le y i k u lla n m a k ta d ır. Bu to p o ğ ra fy a n ın F re u d ia n se m bo liz m i (h u s y e le ri a n d ıra n b ir te p e n in ü z e rin d e d ik ile n e r
k e k lik o r g a n ı) is k e le tle ri d ir ilt m e s ü re c in in a y r ın tıla r ıy la ustaca a r t t ı r ı l m ı ş t ı r . Ö n d e n b ir e le k t r ik li d ir e k , k e n d i k e n d in e b u rg u la n a ra k y u k a r ı, f ı r t ı n a lı geceye u z a n ır - f ı r tın a n ın gücü de b ir ç a y la k s ü rü s ü y le a r t t ı r ı l m ı ş t ı r - , son
ra sedyeye y a tır ı lm ı ş ceset k u le n in tepesine k a d a r k a l
d ı r ı l ı r , Ş im ş e k le r, fı r t ı n a , « d o ğ m a m ış » v ü c u d u n y ü k s e l
tilm e s i, b u rg u n u n d ik iliş i, ç a y la k la rın u çuşu , ç a tırd a m a la r ve k ı v ı lc ı m la r o rg a z m ın k lâ s ik b ü tü n b e lir t ile r in i o r taya ç ık a r m a k ta d ır . S a lt b ir P ro m e th e ö y k ü s ü ( t a n r ı l a r dan a teşi ç a lm a k ) d e ğ ild ir a n la tıla n , aynı zam anda Tan- r ı 'n ı n - y a da k a d ın 'ın - y a rd ım ı o lm a k s ız ın h aya t y a ra tan b ilim a d a m ın ın m e g a lo m a n ya k « h u b ris » i d ir - d e v g i
b i, ca na va rca , s a p ık b ir d ik î lm e 'd ir .
b i, ca na va rca , s a p ık b ir d ik î lm e 'd ir .