Rüstem Behrudi‘nin Ġnanç Temalı ġiirleri

Behrudi‘nin bu gruptaki Ģiirleri içinde Ģunları saymak mümkündür: ―Bir ġam Da Tapmadım, Ġçimde Ġman Ėvi Var, Tanrının Ėlçisiyem, Bu ĠĢ Melek ĠĢi Dėğil, Melekden Ġblis Gözeldi, Tanrıdan Gelen Sesler, Bu Könlüm Allah Ėvidi, Ėtiraf, Men Adam Dėyilem, And Ġçsem Ġnanma, Mene Tövbe Olmaz Daha, Men Bir Sözün Ġçinde, Bu Gėce Kimdi Ölen, Edebiyyet Ġorxusu, Tövbe, Bu Tövbe Günaha Açılan Ġapı, Tanrım Senin Ġapını Mene Bir Melek Açdı, Tanrıya Ġapı Açıram, Men Ġblise Söz Vėrsem De, Ġblis, Ġblisle Ġol Boyun, Ölüm Bilmir, Allaha Aġı, Ölüm Ruhun Üsyanıdı, Ġul Oldum ġahdan Gelirem, Meniynen Gėtmesen Meni De Ġoyma, Son Yolun Menden Kėçecek, Söz Tanrının Merhemeti, Ölmezem Öle Bilsem, Ġlahi‖.

Azerbaycan edebiyatında Türkçülük ideallerine yeni Ģekiller veren ve ġamanizm motiflerini eserlerine cesaretle konu edinen, Ģiirlerdeki fikirlerden ders alınması gereken, kimi zaman üstü kapalı kimi zaman açık bir Ģekilde mesajlar veren, düĢünceleri, fikirleriyle halkı aydınlatan ve 20. yüzyıl Azerbaycan edebiyatına yenilikler getiren usta Ģairlerden birisi Rüstem Behrudi‘dir. ġairi, diğer Ģairlerden farklı kılan birçok özelliği vardır. Lakin onun ġaman inancını benimsemesi ve Ģiirlerinde bu inancı ele alması onu herkesten daha farklı ve özel bir yere getirmiĢtir. ġairin Ģiirlerinin neredeyse yarısından çoğunda Gök Tanrı, Ġblis, ġaman motiflerine rastlanmak mümkündür.

115_{eks: Gölge.}

116

ġamanizm ata ruhuna ve doğa varlıklarına inanan, eski bir Asya inancıdır. Ne zaman ortaya çıktığına dair ise kesin bir yargıya varılmamıĢtır. Fakat Çin kaynaklarında bu dinin, ilk önce Orta Asya Türkleri arasında yayıldığı ve daha sonra da Türklere geçtiği bilgileri yer almaktadır (Pamir, 2003: 157). Bu konuyla ilgili farklı görüĢler de mevcuttur.

―Göyden gelen ne varsa, Tanrım mene tanıĢdı. Niye yaddı ruhuma gönderdiyin dört kitab? Tanrım senin ġapını mene bir melek açdı. Menden hėsab istesen: — ona vėrdiyim ezab. Ey Tanrım, poz117

yazdığın yazını birce kere.‖ (MG, 1997: 139-140-141).

Behrudi‘nin Ģiirlerinde görülen ―Ġblis‖ motifi onun yalnızlık Ģiirlerinin önemli bir parçası sayılmaktadır. O kendini Ġblis gibi Gök Tanrının dergâhından kovulmuĢ, yalnızlıklara itilmiĢ görmektedir. Bütün derdini, yalnızlığını, içindeki buhranı Ģair, Ġblise söyler gibi anlatır.

―Ne ayaġda, ne baĢdayam, Ġblisiynen bir yaĢdayam, Tanrı ile savaĢdayam

Bil o ġeder ġoca meni.‖ (MG, 1997: 144-145).

ġaman sözü, diğer Türk lehçelerinde ya aynı kelimeyle ya da farklı kelimelerle karĢılanmaktadır. Haluk Berkmen bunu ―Asya toplumlarından Altay, Tuva, Teleüt, Telengit ve Kuman Türkleri bu tür görev yapan kiĢilere Kam, Kırgızlar ve Kazaklar Baksı, Tunguzlar, Nanaylar ve Mançular Sam veya Sama adını vermiĢlerdir. Saman sözünün de bunlardan türediği bilinmektedir‖ (Berkmen, 2007: 1-2) Ģeklinde açıklamıĢtır. Diğer bir görüĢ ise ġamanizm kelimesinin Rusçadan geldiği fikridir.

ġair, herkesin Ģeytanla ortak anıları olduğunu ifade etmekle birlikte bazen de insanın yarı Ģeytan yarı melek bir yaratık olduğunu ileri sürer. Ona göre insan, hayatı boyunca Ģeytanla yaĢar fakat öldüğünde cennet veya cehenneme yalnız girer. Ġblis konulu Ģiirlerinde Ģair, genelde ―cehennemden kovulmuĢ iblis‖ motifini kullanır ve kendini de cehennemden kovulan iblise benzetir.

―Cehennemden men bu axĢam,

117

Ġovulub teze çıxmıĢam. Söz vėrib söze çıxmıĢam,

Tezeden yaxmaġ ne gerek?‖ (MG, 1997: 91- 92).

Ġkinci olarak Ģair eserlerinde, iblis motifinin yanı sıra ―Ģam (mum)‖ motifini de sıklıkla kullanmıĢtır. Burada ―Ģam‖ı kendisiyle özleĢtirerek hayatının da bir mum gibi eridiğini dile getirmiĢtir.

―Tekce118

sen bilirsen söyle bu neġmen Ġiyamet gününden gelen sesdimi? Bir Ģam119

da tapmadım adına yansın

Sözbesöz yolunda yansam besdimi120_{?‖ (MG, 1997: 57).}

ġair, eserlerinde ―iblis melekten güzeldir‖ motifini, haksızlık yapan insanları kast ederek kullanmıĢtır. Melek gibi görünen insanlardan kötülük beklenmez. Ama Ģüphesiz ki bu insanların hiç beklenmeyen tam tersi hareketlerini görünce insan hayal kırıklığına uğrar. ġairin iblisi güzelleĢtirmesinin sebebini Ģöyle açıklamak mümkündür: Kötü huylu insanlarda nasıl olsa iyilik, doğruluk ve dürüstlük gibi özellikler yoktur, o ne yaparsa yapsın insan ĢaĢırmaz vebu tür insanlarda adalet de yoktur. Hatta Behrudi, cemiyet olaylarını dile getirdiğinde―men iblise ġardaĢ‖, ―iblisle ġol—boyun‖ ve ―ġanadlarından süzülen ġan‖ motifleriyle iblisin varlığını ele almıĢ ve bunu halka kabul ettirme çabasına girmiĢtir. ġair vatan söz konusu olduğunda o vatan evlatlarının iyisiyle kötüsüyle bir araya geleceği anlamını vererek iblis gibi insanlarla aynı kaderi paylaĢtığını vurgulamıĢtır.

―Haġġ özü bir yoldu, bir oyun— Kim dėse haġġa yol ġoyun. Mende iblise ġolboyun121

Bedende candan danıĢım.

Mene ġulaġ asan122

yoxdu Dedim ne haġġ, ne nahaġdı. 118

tekce: Bir tek.

119

Ģam: Mum.

120

besdimi: Yeterli mi?

121

ġol-boyun: Kolkola.

122

Sözlerimden Allah baxdı,

Duyan yoxdu, ġoy danıĢım.‖ (MG, 1997: 201-201).

Behrudi, Gök Tanrıya ve iblise sığınmanın yanında içinde gizli bir Allah sevgiside barındırmaktadır. ġair, bu duygularını Ģöyle dile getirir:

―Ey mene kafir söyleyen, Ağır, ġoy görsün her kesi; Ġçimde iman evi var,

Kederdendi minaresi.‖ (MG, 1997: 31-32).

ġair, eserlerinde Allah‘ın da Gök Tanrının da insanlara bir çiçek, yaprak, toprak ve ağaç kadar yakın olduğunu ele alır. Behrudi eserlerinde ġamanizmi sanki sıradan bir düĢünce metoduymuĢ gibi iĢlemiĢtir.

―Göyden gelen ne varsa, Tanrım mene tanıĢdı. Niye yaddı ruhuma gönderdiyin dört kitab? Tanrım senin ġapını mene bir melek açdı. Menden hėsab istesen: — ona vėrdiyim ezab.

Ey Tanrım, poz yazdığın yazını birce kere. Bendelikden çıxarıb özge tale yaz, Allah! DerviĢlik istemirem, derviĢe xirge123gerek,

Çılpaġ ruhum ebaya, xirġeye cıġmaz, Allah!‖ (MG, 1997: 139-140-141).

Behrudi, ―BaĢdaĢı gözel çiçekden‖ cümlesinden yola çıkıp mezar taĢını çiçeğe benzeterek ölümün güzel bir Ģey olduğunu söylemeye çalıĢmıĢtır.

―Ġblis gözeldi melekden, BaĢdaĢı gözel çiçekden. Gözel Ģey yoxdu ölmekden

Ölüb; yaĢamaġ ne gerek?‖ (MG, 1997: 91- 92).

Radlof: ―ġamanistlere göre bütün dünya ruhlarla doludur. Dağlar, göller, ırmaklar ("yer-su") hep canlı nesnelerdir. Takdis ettikleri AlaĢ, Tannau, Hangay, Altay

123

dağları, Abakan, Kem (Yenisey), Katun, Bey, Sütgöl ırmak ve gölleri ġamanistler için yalnız coğrafi isimler değil, konuĢan, duyan, evlenen, çoluk çocuk sahibi varlıklardır. Bir ġamanistin dağlardan ve ırmaklardan bahsettiğini dinlerken bunun gözle görülen dağlardan ve sulardan mı, yoksa bu coğrafi isimleri taĢıyan insanoğullarından mı bahsettiğini fark etmek güçtür; ruh -bizzat dağdır, dağ bizzat ruhtur. ġamanistlerin bu inanmalarında çok eski ve iptidai animizm devrinin hatıraları yaĢamaktadır‖ (Radloff, 1893: 252) der. Dağı, ağacı, ıĢığı, ateĢi ve ruhu kutsallaĢtırma özelliği Rüstem Behrudi‘nin Ģiirlerinde de görülmektedir.

―Ėy Tanrım sal nurunu, Ruhum hüzün içinde. Besdi124 daha gizlendin Özün, özün içinde.

Gel özüne çėvir üz125

. Özüne ġenim126 Oğuz. Yalana sığınıb düz127 Yalan düzün içinde. Ocaġda od128 közlenir129, Köz üstüne kül yenir. Yüz min ocaġ gizlenir

Birce közün içinde.‖ (MG, 1997: 110-111).

ġairin Ģiirlerinde inancıyla ilgili birbiriyle zıt düĢüncelere rastlamak da mümkündür. O, ―ölüm—ruh—hayat, iblis —melek ve Gök Tanrı—Allah‖ motiflerini Ģiirinde bir arada kullanarak farklı bir Ģiir dili ortaya çıkarır. Bu düĢünce Ģeklinin Ģiire yansıtılması Rüstem Behrudi‘ye has bir özellik olmakla birlikte aynı zamanda Azerbaycan edebiyatında yeni uygulanan bir bakıĢ açısı olarak değerlendirilebilir.

―Ruhum, perdeler çekildi, Ruhumuz ruh tek görüner. 124

besdi:Yeter.

125_{üz: Yüz.}

126_{ġenim: Etkili, kendi etkisini gösteren.} 127_{düz: Doğru.}

128_{od: AteĢ.}

DerviĢ libasına bükdüm130, Ahımız günah görüner.

Kim çekdi bu perdeni kim, Dua olsun ruhuna sevgin. Kim meni sėvse, meni kim, NeĢ‘eleri ah görüner.

Ah dėdim, ahda Tanrı var. Ahdan Tanrıya yol olar. Yoldu, döner Ģah ġul olar, Ġul da var ki Ģah görüner.

Men tek Ģairin ümidi, Cehennemde çiçek kimidi131

. Günahkar melek kimidi, Kah yox olar, kah görüner.

Allahdan sonra söz idi, Söz de ki bir ah ėvidi. Bu könlüm Allah ėvidi,

Gir de bax Allah görüner.‖ (MG, 1997: 95-96).