1.5.2.3.KİLE (HUBUBAT AĞIRLIK BİRİMİ) ÖLÇÜ BİRİMLERİ
2.1. Rüsûmât Emanetinin Yönetim Yapısı
Osmanlı Devleti sınırları dahilinde gümrüklerden elde edilen gelirleri ve gümrük çalışmalarında verimliliği artırmak için çeşitli yollara başvurmuştur. Bu esnada Mısır gümrükleri ile İstanbul gümrükleri arasında sık sık ihtilaflar vuku‘a gelmekteydi. Çünkü Mısır kendi ticari çıkarları ve öncelikleri kapasitesi dahilinde batılı devletlerle ilişkiler kurmaktaydı. Bunun için H. 4 Ramazan 1307/R. 11 Nisan 1306/M. 23 Nisan 1890 tarihli irâde-i seniyye ile Osmanlı gümrükleri ile Mısır gümrükleri arasında bir ittifakname imzalanmıştır. Sekiz maddelik prensip ifadelerinden sonra H. 21 Rebîülâhir 1308/ R.22 Teşrîn-i sânî 1306/M. 4 Aralık 1890 tarihli irade ile nizamnamesi düzenlenmiştir44
44
Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 179.
.
2.1.Rüsûmât Emanetinin Yönetim Yapısı
Rüsûmât salnamesine göre, Rüsûmât Emaneti 14 kişilik bir idare kurulu ile yönetiliyordu. Rüsûmât Emaneti idare kurulu başkanı Kâni Paşa’ dır. Kâni Paşa ve ondan sonra Rüsûmât Emaneti başkanlığına tayin edilenler çoğunlukla tekrar atanmıştır. Bu atamaları söz konusu kişilerin hem başarıları hem de alternatiflerinin azlığına bağlamak mümkündür. Görevden ayrılsalar bile iki üç defa atananlar olmuştur. Hatta daha önce sadarat makamında bulunan Ahmet Vefik Paşa da bu görevliler arasında bulunmuştur. Aşağıdaki Tablo 1’de Rüsûmât Emaneti idare heyetin başkanlığında yer alanların isimleri ve yerine getirdikleri görev süreleri bulunmaktadır.
30 Tablo 1 : Rüsûmât Emaneti İdare Kurulu Başkanları
Kâni Paşa
Bin iki yüz yetmiş altı tarihinde Rüsûmât emini tayin olunarak üç defada on seneyi mütecâviz bir müddet makam-ı emaneti işgal etmiş ve hidemât-ı reviyyetkârânesiyle ihrâz-ı nîk-i tam eylemişdir.
Muhlis Efendi
Kâni Paşa’yı istihlâfen bir buçuk sene kadar Rüsûmât Eminliği etmişdir. Mecid Efendi Üç ay kadar emanetde bulunmuşdur. Ahmed Vefik Efendi
Makam-ı Sadâret’i ihrâz etmiş olan merhum-ı müşârunileyh dahi üç buçuk sene kadar Rüsûmât Emaneti’ni işgal etmişdir.
Galib Bey
Evkâf-ı Hümâyûn Nâzırlığı’nda bulundukları sırada vefat eden Galib Paşa merhum iki defa makam-ı emanete gelmiş ve müddet-i emanetinde hidemât-ı mebrûresi görülmüşdür.
Yusuf Bey
Maliye Nezâreti’ni de ihrâz etmiş olan Yusuf Paşa merhum on dört sene kadar makam-ı emanetde bulunmuş ve kemal-i reviyyetle
31 hidemât-ı hasene ifa etmişdir.
Zühdü Efendi
Maliye ve Maarif Nezâretlerinde bulunmuş olan Zühdü Paşa merhum Rüsûmât Emaneti’nde sekiz ay kadar bulunmuşlardır.
Sabri Paşa
On dört ay kadar makam-ı emaneti işgal etmişdir.
Edib Efendi
Kâni Paşa merhumdan sonra gümrüklerimizin ıslah ve terakkîsi emrinde hidemât-ı reviyyetkârânesi meşhûd olan bir zâtdır. Dokuz sene makam-ı emanetde bulunmuş ve hüsn-i sît bırakmışdır.
Raif Paşa
Edib Efendi merhumu istihlâfen makam-ı emanete gelen merhum-ı müşârunileyh üç defa Rüsûmât Emaneti’ni ihrâz eylemiş ve müddet-i memuriyetinin mecmû‘u dört buçuk sene teşkil edip her bir defasında kemâl-i vakar ve ciddiyetle mevki‘-i memuriyetini muhafaza ederek hidemât-ı reviyyetkârâne ibrâz eylemişdir.
Hasan Fehmi Paşa
Raif Paşa merhum ile halef ve selef olmak suretiyle merhum-ı müşârunileyh dahi üç defa makam-ı emaneti işgal etmiş ve mecmû‘u dört seneyi tecavüz eden hidmetinde menfaat-i hazineyi
32 muhafazaten hidemât-ı hasene ifa etmişdir. Maliye Nezâreti’nden naklen makam-ı emanete gelip yedi sene devam eden müddet-i memuriyetlerinde kemâl-i hilm [ü] vakar ile hidemât-ı hasene ifa etmişlerdir.
Raif Bey
Raif Paşa merhumu istihlâfen fî Mart sene [1]325 tarihinde makam-ı emanete tayin buyurulmuşlar ve el-yevm “müdür-i umumî” unvanıyla ifa-yı vazife etmekde bulunmuşlardır.
Müşir Tevfik Paşa
Raif ve Hasan Fehmi Paşa merhumların makam-ı emanetde bulundukları sırada memuren Avrupa’ya gitdiklerinde Nafia nâzırı bulunan merhum-ı müşârunileyh iki defa vekâleten makam-ı emaneti işgal etmişdir.
Mikail Efendi
Edib Efendi merhumun hastalığında vekâleten tayin olunmuş olan Mikail Efendi Raif Paşa merhumun memuriyetine kadar makam-ı emanetinde ifa-yı vekâlet etmişdir.
Kaynak: Rüsûmât Salnamesi, 1330.
On dört kişilik üst yönetim kadrosu iki ana birime ayrılmıştı:1. Yönetim heyeti. 2.Teftiş heyeti. Birinci temel bölümde bulunan idarede Genel müdür ve bir müşavir, bir müşavir yardımcısı, bulunuyordu (bkz şekil
33 1). Teftiş heyetinde bir baş müfettiş ve iki müfettiş ile üç müffettiş yardımcısı bulunuyordu (bkz şekil 2).
Rüsûmât Emaneti Maliye Nezaretine bağlı olarak çalışıyordu. Genel müdürlük makamı önemli Osmanlı bürokrasisinde önemli bir yerdeydi. Buraya tayin edilecek kişi, maliye nazırının teklifi ile padişah iradesi ile atanırdı. Bugünkü uygulamada üçlü kararname ile atanan en yüksek rütbeli büroratlar sınıfına giren bir makamdır. Şube müdürleri ve baş müfettişler ise genel müdürün sunumu, maliye nazırının inhası ile Başvekil tarafından seçilirdi. Hukuk müşaviri ve kalem başkanları ve kontrolörler genel müdürün sunumu ve Maliye nazırınca tayin edilirlerdi. Bunların dışında kalan bütün memurların seçiminde genel müdür Maliye nazırana vekaleten tayin işlemini yapardı.
Gümrük müdürlükte bir harcama kaleminin veya hizmetin ihdası veya kaldırılması (yani yönetim şemasında yapılacak değişiklikler ise) beş yüz kuruştan küçük bir rakama tekabül ediyorsa genel müdürce yapılırdı. Beş kuruştan daha fazla olan işlemler Maliye nazırının onayına sunularak yapılırdı45
Genel Müdür
Müşavir
Müşavir yardımcısı ve özel kalem müdürü
Şekil 1: Gümrük idaresin üst düzey teşkilatı .
34 Baş Müfettiş
Müfettiş
Müfettiş yardımsı Şekil 2: Gümrük İdaresinin Teftiş teşkilatı
Elimizdeki salnamede, ünvanlar ve kadro karşılıkları tek tek listelenmiştir. Listede çalışanlara vefa gösterilmiş ve her bir çalışanın isimleri verilmiştir. Bu isimlerden yabancıların (Osmanlı tebası olmayanlar) belirtilmemiştir. Ancak bazı makamlarda gayr-i müslimlerin bulunması Duyun-ı umumiyenin etkisi olduğu yönünde bir algıya sebep olmaktadır46
1.İstanbul Rüsûmât Baş müdiriyeti,
.