Rüsûmât Emaneti Taşra teşkilatı

2.2.Rüsûmât Emaneti Taşra teşkilatı

Gerek İstanbul'da ve gerekse Osmanlı coğrafyasının diğer şehirlerinde ise teşkilat yapılanması gibi kalemlere ayrılmıştır. Her kalemde müdür, kalem mümeyyizleri, birinci, ikinci ve üçüncü sınıf katibler bulunmaktadır.

Rüsûmât Emaneti teşkilat yapısı merkezde şu şekilde idi: Muharrerat kalemi/yazı işleri kalemi, personel işleri kalemi, evrak muhafaza kalemi, malzeme kalemi, terrcüme kalemi, kontrol ve istatistik kalemi, manifesto kalemi, istatistik kalemi, hesap işleri kalemi, vezne, hukuk müşavirliği, tahlilhane, matbaa, muhafzaa müdüriyeti, sahil muhafaza müdüriyeti.

Rüsûmât Emaneti merkez teşkilat yapısı taşra ile farklılık göstermektedir. Örneğin, İstanbul’daki Rüsûmât Emaneti teşkilat yapısı şu şekilde idi;

46 Rusum-ı sitte idaresi ve Bazı borçlanmalarda gümrük gelirlerinin karşılık olarak gösterilmesisi bu yöndeki kanatlari güçlendirmektedir. Muharrem kararnamesinin sonunda alınmıştır. Mehmet Özcan, agt, s. 97.

35 2.İhracat ve meyve kontrol memurluğu,

3.Sirkeci Merkez müdürlüğü, 4.Kereste müdürlüğü,

5.Dersaadet Paket Gümrüğü müdürlüğü, 6.Galata Rüsûmât baş müdiriyeti,

7.Müskirat(içkiler) zahire ve Galata ihracat kontrol müdürlüğü, 8.Galata Zahire kontrol memurluğu,

9.Galata Paket Gümrük müdürlüğü, 10.Haydarpaşa Başmüdiriyeti 11.Üsküdar Rüsûmât Başmüdiriyeti 12.Büyükada Rüsûmât memuriyeti 13.Şile Rüsûmât müdüriyeti 14.Büyükdere Rüsûmât Memuriyeti 15.Beykoz Rüsûmât memuriyeti 16.Kartal Rüsûmât memuriyeti 17.Pendik Rüsûmât memuriyeti 18.Darıca Rüsûmât memuriyeti

İstanbul’da yapılanan Gümrük idaresi aynı şekilde bütün sınır ve sahil şeridi olan il, kaza ve hatta nahiyelerde bile teşkilatlanmayı başarmıştır47

47Listenin tamamı için bkz. Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 21-120.

36 Gümrük idaresi ve bağlı birimlerinde memur olmak görece olarak prestijli bir seçenekti. Gümrükte çalışmak isteyenler titiz bir elemeyi içeren imtihana tabi tutulurdu. Bundan sonra ihtiyaçlar nispetinde göreve tayin edilirlerdi. Göreve aday olanların 20 ile 26 yaş arasında bulunmaları en temel şarttı. Diğer şartlar ise şöyleydi: dilekçe, diploma, özgeçmiş, nufus cüzdan sureti (Hüviyet tezkiresi), sabıka kaydı (iyi hal şehadetnamesi) ve idare-i umumiyece tayin edilmiş doktordan alınan sağlık raporu.

Müracaat edenler, çalışmak istedikleri bölümlere göre imtihana tabi tutulurdu. Çok sayıda başvuru olduğu için imtihanlar aynı zamanda adayların seçilmesi ve elenmesi işlemiydi. Söz konusu imtihanlarda Osmanlıca okuma ve güzel yazma kabiliyeti, Fransızca bilgisi, muhasebe bilgisi, coğrafya bilgisi gibi konulardan sorular yöneltilirdi. İmtihanlar ihtiyaçlar doğrultusunda açılan kadrolar için yılda bir defa merkezi sistemle genel müdürlük tarafından yapılmaktaydı.

Çalışanlara dair genel başlıklarda yani maaş, çalışma saati, terfi, emeklilik vb. konularda düzenlemeler yapılmıştı. Bunların yanısıra gümrük işleri kayda değer maddi değerlerde olduğu için memuriyet ahlakı diyebileceğimiz “hediye” vb. konularda ayrıntılı düzenlemeler yapılmıştır. Memurların görevlerini yaparken herhangi bir suistimal yapmaması için kuvvetli uyarıların yanında memuriyetten azil gibi ciddi yaptırımları içeren düzenlemede hediye adıyla ifade edilen ancak rüşvet anlamına gelebilecek yollara sapmamaları, özellikle vurgulanmıştır48

Rüsûmât emanetinde çalışanlar için bugün bile ayrıntılı denilebilecek görev ve yetki tanımları yapılmıştır. Her kadame memur için yapılan bu tanımlarda “Müdüriyet-i Umumiye'nin emri ile başmüdüriyeti ziyaret eden Müdüriyet-i Umumiye müfettişlerine her türlü kolaylılığı göstermeleri ilgili kişilere hatırlatılmıştır. Herhangi bir şekilde teftiş geçirenlerin müfettişlere zorluk çıkarmaması ve konuda çok dikkatli olmaları emredilmiştir.

.

37 Rüsûmât idaresinde çalışanlarla ilgili ençok karşılaşılan sorunlardan birisi de tayinlerdir. Bazı çalışanlar tayin edildikleri gümrüklere gitmek istemiyorlardı. Tayin edildiği yere gitmeyenler veya devamsızlığı bulunanlar istifa etmiş sayılarak görevden uzaklaştırılıyordu. Bu kişiler söz konusu memuriyet bağlamında bütün haklardan mahrum kalmaktaydı49

Ancak öyle memuriyetler vardı ki, gerçekten kritik işlerdi ve özel beceri ve kabiliyetin yanısıra, tecrübe ve takipçilik de gerektirmekteydi. İstimatör denilen “Rayiç Belirleyiciler” gümrüğe gelen malların günlük perakende veya toptan değerlerini iyi bilmesi, malların buna göre kalitesini tayin edebilmesi gerekmekteydi. Faturaların kontrolü, özellikle tahrifata ve evrak sahteciliğini önlemek için istimatörlerin kontründe bir görevdi. Bu kritik görevde suistimal yapılma ihtimali çok yüksek olduğu için, beyannamede bildirilen ile malı kontrol etme arasındaki tercih istimatöre ait bir yetki idi. Eğer istimatör beyannamede yazılan miktarı onaylayıp geçerse, mal fazla veya eksik olabilirdi. Aynı şekilde beyannameye inanmayıp elinde beyannamede verilenle fiilin malın aynı olmadığı kararını verirse malı sayma, paket veya kutularını açıp fiziken malı görme hakkına sahipti. Bu nedenle en çok yolsuzluklar bu bölümde olma ihtimali vardı. Buna göre görev tanımı içinde iş ve işlem kaybından dolayı doğrudan sorumlu tutulmuşlardı

.

50

Düstur’un ikinci cildinde neşredilen ve Kâni Paşa’nın kaleme aldığı Rüsûmât Nizamnanesi teşkilatın yapısı hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır. Rüsûmât Salnamesine de aynen alınan ana kuruluş nizamnamesinde Gümrüklerin iltizamdan emanete geçişinin nasıl olacağı . Bu alanda görev yapan memurlar zaman zaman yeni tayin edildikleri görev yerlerine çeşitli mazeretler sunarak gitmemeyi tercih ediyorlardı. Bu durumda alternatifleri varsa memuriyetten azlediliyorlardı. Ancak onların yerine tayin edilecek alternatifleri yoksa görevlerinde kalıyorlardı. Bu durumda gümrük idaresinin otoritesinde zaaf meydana geliyordu.

49 23 nisan 1329 tarihli Maliye Nezaretinden gönderilen tezkirede Şura-yı devlette alınan karar gereği müstafi sayıldıkları belirtilmektedir. Bkz. Rüsûmât Salnâmesi

1330, s. 200.

38 detaylıca işlenmiştir51. İltizam zamanında çalışanların hak kaybına uğramalarının önüne geçilmeye çalışılmıştır. Bunun bir değer sebebi ise devlet kadrosunda istihdam edilecek gümrük memurlarının tecrübesinden istifade olduğu düşünülebilir52

. Kadro geçişlerinde Maliye nezaretinden izin alınması ve Maliye nezaretinin teklif ettiği kişilerin Rüsûmât emaneti kadrolarına geçmelerine dikkat edilecekti. Rüsûmât emanetinin işlem hacmine göre gerekli sayıda eleman istihdam edilecekti. Her bir çalışanın gümrük eminine zimmetlendiği bu süreç içerisinde gereken mali yükün hesaplanabilmesi için de Hazineye bilgi sunulacaktı53

Taşradaki gümrüklerde görev yapanlar mevzuat yenilemeleri, hesaplamalar, çeşitli yazışmalar ve gümrük tarifeleri konusunda Maliye Nezaretinden bilgi alabiliyorlardı. Aynı şekilde gerek sancak gümrükleri ve gerekse mülhak gümrükler doğrudan Maliye Nezaretinden bilgi isteyebiliyorlardı . 54 . 51 Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 128.

52Nizamnamenin 2. 3, 4, 5 maddeleri bu geçiş süreci ile alakalıdır. Örneğin 2. Bentte “Daireler dâhilinde bulunan mülhakât gümrüklerine tayin olunacak müdürlerin birinci derecesi, yani başlıca yerlerde bulunacak gümrük müdürleri yine gümrük eminlerinin taht-ı emir ve nezâretinde olmak üzere bu tarafdan intihâb ve irsâl olunup mâ‘adâsı mültezimler vaktinde istihdam kılınmış ve ahvâl-ı mahalliyeye kesb-i vukûf ve ma‘lumât etmiş ve hakkında tecrübe sebkat eylemiş olanlardan ve el-hâletü hâzihî muvakkaten müstahdem bulunanlardan vesâir münasib ve muktedir adamlardan olarak kefalet-i kaviye ile ve ümenâ-yı mûmâileyhim ma‘rifetleriyle ve fakat merkezlere ziyadece ba‘îd olan mülhakât müdürleri bizzat intihab olunamayacağından onlar taraflarından vuku bulacak iş‘âra tevfikan mahalleri memurîni vasıtalarıyla ve sıfât-ı muharrereye muvafık suretle tayin kılınacakdır” denilmektedir. Bkz, Rüsûmât

Salnâmesi 1330, s. 128.

53 Rusumat nizamnamesi bent 3; Bkz, Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 128.

39 2.3. Gümrük Yerleri ve Gümrük Binalarının Harcamaları

İstanbul'da’ki gümrük idaresi genel müdürlüğü R.1326/M.1910 yılında yeni ve görkemli binasına taşınmıştır55. Binanın en göze çarpan özelliği hem rıhtım hem de Galata’da olmasıdır. Gümrük idaresinin teşkilatlandığı bütün şehirlerde yeni tip binalar kullanılmaya başlanmıştır. İhtiyaçlar çerçevesinde ve imkanlar dairesinde, bazen yeni binalar yapılmış bazen de kiralanma yoluna gidilmiştir56

M. 13 Mart 1860 tarihi yani 1276 yılı mali yılbaşı (R.1 Mart 1276/)’ndan itibaren Osmanlı Devleti’ndeki bütün gümrükler 17 müdürlük birimine taksim edilmiştir. Bu birimlerin başlarına da emin ünvanıyla birer müdür tayin edilmiştir

.

57

Gümrük müdürlüğünün yaptığı harcamalardan doğrudan Maliye nazırı sorumlu bulunuyordu. Maaşlar konusundaki yetkiye gelince, iki yüz liraya kadar olan kısım genel müdürün imzasıyla yönetilirdi. Bunun üzerindeki meblağ maliye nazırının yetkisindeydi. Gümrükte çalışan memurların maaşları ile binaların yapımı, tamir ve bakımı gibi ödemelerin tamamı Mal Sandıklarından ödenirdi. Aynı şekilde Rüsûmât müdürlüğünün gelirleri de Osmanlı Bankası’na veya mal sandıklarına aktarılırdı

.

58

Gümrük idarsi genel müdürlüğü bütün şehirlerde gümrük binaları yapıp İstanbul'da da yeni bir binaya geçince daha düzenli hizmetler vermeye başlamıştır

.

59

55 Rüsûmât Salnâmesi 1330, s 6.

56İstanbul'da yeni bina esasını 1323 yılında yerleşim planlaması yapılmıştır. Bkz,

Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 14.

57

Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 123.

58Osmanlı bankasına yatırılan kısımlar için duyun-ı umumiye idaresine tahsis edilmiş gelirler olduğunu düşünülebilir. Ayrıca Bankaya yatan kısım için şeriate uygunluk şartı koşulmuştur. Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 123-124.

59 Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 15.

40 Gümrüklerin binalarının idaresi ve kullanımı ile ilgili düzenleme nizamnamenin dokuzuncu bendinde düzenlenmiştir. Buna göre eskiden ilztizama verilen yerler ki gümrük olarak kabul edilen yerlerden addedilmektedir. Buralar eğer kamu malı değilse kiralanmak suretiyle gümrük eminliğinin hizmetine sunulacaktır. Eğer kiraları yüksek ise tassarruf gerekçesi ile Hazineye bilgi verilmek suretiyle değiştirilebilecektir. Kiralanan gümrük binaların tamir ve benzeri masrafları yevmiye ve icmal defterine harfiyyen kaydedilecektir. Ancak bu masraflar mal sahiplerinden tahsil edilecektir. Kamu malı olan binaların tamiratı masrafı doğrudan Hazineden karşılancaktır. Ancak 2000 kuruşa kadar olan masrafların yetkisi gümrük eminine aittir. Bunun üzerindeki giderler hazinenin yetkisindedir.

Ticaret işlemi yapan ancak Fabrika-i humayun ve askeri tesisler gibi bazı kamu işletmeleri bu işlemden ayrıdır. Bu tür işletmelerin gümrük kayıtları tutulacak ancak gümrük mevzuatına dahil olmayacaklardır60

Levazım müdürlüğü satın almaları yürütürken, altı adet defteri muntazam olarak tutmak konusunda sorumluluk altında idi: 1)kasa defteri, 2)taleb defteri, 3)satınalma (mübayaat) defteri, 4)mukavele defteri, 5)inşaat ve tamirat defteri, 6)tesellüm defteridir

. Gümrüklerin işleyişi esnasında gerek idari, gerek satınalma ve gerekse muhasebelerini tutma bakımından bugünküne benzer bir yapılanma olduğunndan söz etmek mümkündür. En azından Türkiye’nin Avrupa Birliği ile Gümrük Birliği anlaşması yapmadan önceki gümrük idarelerinin öncüsü olarak görmek yerinde olacaktır. Örneğin bir gümrük binasının mimari işinin verilmesi için komisyon oluşturulmaktaydı. Satınalmalar Umumi muhasebe usullerince belirlenmişti. Binaların ısınma, aydınlatma, su vb. giderleri levazım müdürlerince yerine getirilen işlerdi. Binaların tamiratı için ilanen açık eksiltme ile en düşük teklif üzerinden değerlendirme yapılması kararlaştırılmıştı.

61

60 Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 130.

61

Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 177.

. Bu defterlerin benzerleri bugün de kamu kurum ve kuruluşlarında yaklaşık aynı mantık çerçevesinde tutulmaktadır.

41 2.4.İthalat ve İhracat İşlemleri

Osmanlı Devleti gümrükler idaresine bağlı olarak yürütülen ithalat ve ihracat işlemleri İstanbul gümrüklerinde Taşra gümrüklerinden farklı olarak düzenlenmiştir62

14 Ağustos 1909 (R. 1 Ağustos 1325) tarihi itibari ile yürürlüğe giren Rüsûmât nizamnamesinde tüm Osmanlı gümrüklerinde cari olmak üzere bir nizamname yayımlanmıştır

.

63

62 İstanbul gümrükleri ile taşra gümrüklerinin ithalat ve ihracaat esnasında tatbik edecekleri gümrük uygularının ayrı ayrı düzenlenmesinin nedenine dair her hangi bir kayda raslamadık ancak Duyun-ı Umumiye müdiriyetinin İstanbul'da olması ve Taşradaki ithalat ve ihracatında İstanbul gümrükleri bazan de daha yüksek rakamlara ulaşmasının etkili olduğunu düşünebiliriz.

63 Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 152.

. Bu nizamnamenin 10. maddesi ithalat ve ihracat işlemlerini düzenlemektedir:

“Onuncu Madde- Bir sefîne Osmanlı limanlarının birinden hareket etmezden evvel kapudanı veya acentesi mezkûr limandan sefîneye tahmîl olunan eşya manifestosunun bir suretini gümrüğe itâ eylemeğe mecbur olacakdır.”

Bu madde görüldüğü gibi kısa ve öz bir maddedir. Ancak bu onuncu maddenin yönergelerinde oldukça detaylı izhat ve uygulama talimatları vardır.

Gerek ithalat ve gerekse ihracat için manifesto ve beyanname verme süreleri 36 altı saattir. Ancak bu süre çok istisnai hallerde 6 güne yani 144 saate kadar çıkabilmektedir.

42 Bugün elektronik sistemlerde dahi kullandığımız “iş emri no” “order” numaraları üzerinden kayıtların yürütüldüğü beyannameler gümrük vergisine esas alınırdı.

İthalat için iki nüsha beyanname doldurulur, bir sureti onaylandıkdan sonra sahibine verilir diğer bir sureti gümrük eminliğine verilirdi. Beyannamenin tam doldurulmuş olması, cins, miktar, ölçüler vb. işlemlerin doğruluğu gümrük işlemlerini kolaylaştırmaktaydı. Gümrük müdürlerinin imzalamadan önce manifesto kaleminin onayı büyük anlam taşımaktaydı. Çünkü her bir mal için düzenlenen “ordino”lar gümrük müdürlüğünce dikkate alınmaktaydı. Buna göre giriş-çıkışlar için izin verilmekteydi.

İhracatta ise gemi ister yanaşmış olsun isterse henüz yanaşmamış olsun gümrük beyannamelerini doldurmak zorunluydu. Kontrol için hazır bekletilirdi. Acentalar gümrükte malı yüklemeden önce en fazla altı gün gümrük deposunda mallarını bekletmek hakkına sahiplerdi. Süre aşımında ilave ücretler alınırdı.

Muayeneler ise beyanname üzerinden Baş müdür, müdür veya kontrol memurunun bir arada bulunduğu komisyon tarafından bizzat yapılan bir prosedüre sahipti. Hatta komisyonun takdirinde olmak üzere bazı kablara konulmuş mallar için kabı açtırma yetkisine sahiptiler. Muayenede çıkan farklar müdürün yetkisi dahilinde cezaya çarptırılırdı.

Kıymet takdirinde ise “İstimatör” beyan olunan kıymeti aynen kabul edebilir veya bir numunesini alarak piyasa araştırması yapabilirdi. Bu durumda nihayi raporunu baş müdüre bildirirdi. Bazı malların kıymet takdirinde o malın fabrikasına sorma hakkı, daha önce aynı malı ithal veya ihraç etmiş kişiden tahkik etme hakları vardı. Nakliye, sigorta gibi farklardan doğan kıymet farkında ise, bu gibi masraflar tacirler tarafından gümrüğe beyan edilmek durumunda idi. Çünkü kıymet takdiri aynı zamanda “resm-i gümrüğün” hesaplanmasında kullanılırdı.

Resm-i gümrük hesaplanmasında, bu günkü ticari anlayışta da cari olan nakliye masrafı, sigorta masrafı, çürüme, depolama, işçilik vb. giderler

43 dikkate alınarak yapılırdı. Beyannamelerde yukarıdaki masrafların yapılıp yapılmadığını bilmeyen veya ibraz etmeyen tacirden masraflar yapılmış kaydı ile masraflar iskonto edilmeden gümrük resmi rakamı hesaplanırdı.

Beyannamelerde malın satış faturasının altında bir rakam beyan edilmişse izahat raporu istenirdi. Raporun değerlendirme takdiri gümrük müdürüne ait bir yetkiydi. Gümrük bedelleri nakit olarak ödenen bir işleme tabi tutuluyordu. Ayni hiçbir mal ve emtia gümrük bedeli yerine alı konulmazdı. İhtilaf olması halinde ise tacir depoziti yatırıp Rusumat-ı umumiye müdürlüğüne müracaat ederek hakkını arama imkanına sahipti.64

64

Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 157-159.

Gümrüklerde kullanılan döviz kurları 1909 tarihli nizamnamede sabitlenmişti. Gümrük kayıtlarında sıklıkla rastlanılan döviz cinsleri ve Osmanlı kuruşu karşısındaki kur değerleri ise ihtiyaç duyuldukça merkezden tespit edilirdi.

44 Tablo 2: Osmanlı lirası ve Çapraz kurlar

Kuruş Santim

102 75 Lira-yı Osmanî

19 - Sîm Mecidî 113 - İngiliz lirası (İngiltere) 5 65 Şilin (Avusturya) 4 52 Frank (Fransa) 4 75 Kron (Danimarka) 5 65 Mark (Almanya 12 16 Ruble (Rusya) 24 14 Dolar (Amerika) Kaynak: Rüsûmât Salnamesi, 1330.

İthalat–ihracat işlemlerinde yukarıdaki prosedür yerine getirildikten sonra evrak vezneye teslim edilirdi. Her biri ordino üzerinden işlem görürdü. Bu gün vezne makbuzu diyebileceğimiz vezne alındısında ordino no, memurun adı, tarih mutlaka bulunurdu.

Vezne makbuzu olmayan hiçbir eşya gümrük kapısından dışarı çıkartılmazdı. Aynı şekilde onaylı olmayan gemiler ve acentalar da hiçbir yükleme ve boşaltma işlemine tabi tutulmazdı65

65

Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 160-161.

45 2.5.Dahilde İşleme Rejimi

Dahilde işleme rejmine ait nizamname R. 1 Mart 1325 (M. 14 Mart 1910) tarihinde düzenlenip yürürlüğe girmiştir. Buna göre ithal edilmiş bir malın gümrük resmi ilk girişte verildikten sonra diğer gümrüklerde vergi vermekten muaftır. Bu muafiyet çoğu zaman suistimale uğramaktaydı. Bunun için bir gümrükte gümrük resmi ödenen malın diğer Osmanlı şehirlerine nakledilmesi esnasında “Ticaret-i dahiliye beyannamesi” doldurmak zorundada idiler.

Bu beyanname ve ve gerekli imzalar olmadığı zaman ilk defa Osmanlı gümrüklerine gelmiş muamelesi görürdü. Ayrıca hangi limandan veya gümrükten hangi liman veya gümrüğe götürüleceği beyan edilmek durumundaydı. Yani konşimentoları bulunmayan mallar kaçak mal grubuna dahil edilirdi. Zayi olmayan stabil tipli mallar ise çıkış gümrüğündeki miktar ile varış gümrüğündeki miktar aynı olmak durumunda idi. Eğer arada fark var ise gümrük idaresi % 1 ihraç resmi cezası keserdi.

Ayrıca taşıma süresi için verilen süreyi aşanlarda ise beyan edilen miktarın beyan edelene kadar depozit olarak alınır. Eğer bu iki ay zarfında da mallar gelmez ise depozit hazineye gelir kaydedilirdi⁶⁶

66

Rüsûmât Salnâmesi 1330, s. 170.

.