Psikososyal Faktörler ve TükenmiĢlik Sendromu

ĠĢ sağlığı kimyasal ve biyolojik, fiziksel ve psikolojik tehlikelerin dikkate alınmasını gerektirmektedir. Fiziksel mesleki tehlikeler uzun yıllardan beri bilinmekte ve son yıllarda iĢ sağlığındaki yönelim daha az riskli iĢ yeri çevresine ulaĢmak olmuĢtur. Ancak psikolojik tehlikeler sadece son yirmi yıl içerisinde çoğu çalıĢan tarafından karĢı karĢıya kalınan mesleki tehlikeler arasına dahil olabilmiĢtir. Günümüzde ise mesleki sağlık hızlı geliĢen bir alan haline gelmiĢtir ve mental sağlık, iĢyeri stresi, çalıĢana Ģiddet, pasif içicilik,

ilaç/uyuĢturucu ve alkol gibi konular mesleki sağlığa dahil olmuĢtur (Hughes ve Ferrett, 2005).

ÇalıĢanların iĢ memnuniyetleri beklentileri kurumlarından fırsatlar, uzmanlık ve beklentilerini tanımlamakta ve insanlara direk hizmet sağlayan çalıĢanlarda ciddi sonuçlara neden olabilen doğurabilen tükenmiĢlik sendromunu etkileyen faktörlerden birini oluĢturmaktadır. Artan tükenmiĢlik sendromu istifalar, evlilik ve ailede baĢrısızlık, kendine saygıda duymama, konsantrasyon bozukluğu, sosyal izolasyon gibi sorunlara yol açabilmektedir. Bir diğer psikososyal faktör ise Ģiddettir. Sağlık kurumlarında Ģiddet sözlü ya da davranıĢsal tehdit, fiziksel ya da cinsel saldırı olarak tanımlanmakta, WHO ―Sağlık Sektöründe ġiddet‖ raporuna (WHO, 2002) göre sağlık çalıĢanlarının %50‘den fazlası Ģiddete maruz kalmaktadır.

Yapılan çalıĢmalara göre çalıĢma ortamındaki psikolojik Ģiddet (mobing-etik olmayan iletiĢim yoluylabir bireye yada bireylere karĢı düĢmanca davranıĢlar) fiziksel Ģiddetten daha ileri seviyelerdedir. Mobing; anksiyete, dıĢlanmıĢ hissetme, aĢırı stres, uyku bozuklukları, sindirim sistemi problemleri, iĢ memnuniyetsizliği, depresyon ve nihayetinde tükenmiĢlik sendromuna yol açabilmektedir (Ulutasdemir ve diğ., 2015).

Psikososyal faktörler çalıĢanların sağlığı açsından son derece önemli olmakla birlikte sağlık personeli üzerinde özellikle doktorlar ve hemĢireler arasında yaygın bir sorun teĢkil eden tükenmiĢlik sendromu gibi sonuçlara neden olabilmektedirler (Patrick Neumann ve diğ., 2018). ĠĢyerindeki psikososyal faktörler genellikle çalıĢma ortamının ve çalıĢma organizasyonunun subjektif koĢullarını ve çalıĢanlar tarafından bunun nasıl algılandığını tanımlamaktadır. Ancak psikososyal faktörlerle ilgili sınıflandırma ya da terminoloji tamamlanmamıĢ bir Ģekildedir. Örneğin Bogners ve ark. çalıĢmalarında bu faktörleri iki kategoride baĢka bir çalıĢmalarında ise farklı bir Ģekilde sınıflandırmıĢlardır. Skov, Borg ve Orhede, (1996) ise psikososyal iĢ özelliklerini değerlendirdiklerinde bu faktörleri dört kategoriye bölmüĢlerdir (Park ve Jang, 2010; Bongers ve diğ., 1993; Bongers ve diğ., 2002; Skov, Borg ve Orhede, 1996).

Psikososyal faktörlerden biri olan iĢ kaynaklı gerginliğin kavramsal bir hale gelmesine katkı sağlayan yaklaĢım Karasek‘in (1979) Talep-Kontrol Modeli

(TKM) olmuĢ ve sonrasında birçok meslek dalında kullanılmıĢtır. TKM‘nde iĢe bağlı gerginlik çalıĢana ait demografik ya da kiĢisel özelliklerinden çok, iĢe bağlı koĢullar olarak tanımlamıĢtır. TKM‘nde gerginlik iĢ kaynaklı tek bir koĢula bağlı olarak ortaya çıkmamakta, iĢe iliĢkin talep ve bu talepleri karĢılamak durumunda olan çalıĢana tanınan karar verme serbestliğinin (job control) birleĢik etkisiyle ortaya çıkmaktadır (ġekil 2.4).

Talep; beklenen iĢ yükü düzeyi, iĢle iliĢkili kiĢisel çatıĢmalar, beklenmeyen görevler ya da diğer stres kaynaklarını (stresörler) ifade ederken, kontrol; çalıĢanların iĢiyle ilgili konularda alternatif hareket tarzını seçme özgürlüğüne iliĢkin sınırlamaları oluĢturmaktadır. Karasek‘e göre iĢe bağlı gerginlik iĢ talebinin yüksek, kontrolün de düĢük olduğu durumlarda ortaya çıkmaktadır.

ġekil 2.4: Karasek Talep Kontrol Modeli

Kaynak: Karasek, (1979); Yürür ve Keser, (2010)

1980‘lerde iĢ kanaklı gerginliğin çalıĢanın fiziksel ve ruh sağlığı üzerindeki var olan etkilerinde ‗sosyal destek‘ değiĢkeninin rolü araĢtırılmaya baĢlanmıĢ ve sosyal desteği de içerecek Ģekilde geliĢtirilerek 1990 yılında Talep-Kontrol- Destek Modeli olarak yeniden tanımlanmıĢtır. Buna göre iĢ kaynaklı gerginlik; yüksek iĢ talebi, düĢük düzeyde kontrol ve sosyal desteğin düĢük düzeyde olduğu iĢ koĢullarında ortaya çıkmaktadır. Konu ile ilgili yapılmıĢ pek çok araĢtırmada stres ve iĢe bağlı gerginliğin bireylerde ruhsal ve fiziksel rahatsızlıklara yol açtığı, özellikle kalp damar hastalıkları riskini artırdığı vurgulanmaktadır.

ĠĢverenin çalıĢanlardan sürekli olarak talep ettiği verimlilik artıĢı, buna karĢılık çalıĢanların ise istihdamın devamlılığı için kendilerini artan talepleri karĢılamak zorunda hissetmeleri, çalıĢanlar üzerinde bir baskı/stres yaratmaktadır. Ayrıca rol belirsizliği, örgütsel yapı, örgütlerdeki aĢırı iĢ yükü, örgütsel adaletsizlik algıları, müĢterilerle yaĢanan zorluklar, kaynak eksikliği, çalıĢanlar arası çatıĢmalar gibi stresör kaynakları, bu stresörlerle baĢa çıkabilecek yeterli fiziksel ve psikolojik kaynağa sahip olmayan bireylerde gerginliğe yol açabilmektedir. Türkiye‘de ya da yurt dıĢında konu ile ilgili yapılan çalıĢmaların çoğunda, iĢ kaynaklı stres ve gerginliğin olumsuz örgütsel sonuçlarına dikkat çekilmektedir. Buna göre; iĢ kaynaklı stres ve gerginlik; iĢten kaçınma ve iĢi aksatma, iĢbirliği eksikliği, iĢte verimi ve üretimi azaltma, iĢ doyumunun azalması, iĢe gecikme, mazaret uydurarak iĢe gelmeme, iĢi bırakma niyetini artırma, iĢi bırakma ve devamsızlık oranlarını artırma gibi olumsuz sonuçlar ortaya çıkarmaktadır (Yürür ve Keser, 2010).

ĠĢ talep-kontrol-destek modeli ile psikososyal değiĢkenler çalıĢma amaçlarına göre farklı olarak sınıflandırılmıĢtır. ĠĢ talep-kontrol-destek modeli kullanılarak psikososyal iĢ faktörlerinin KĠSR ile nasıl bağlantılı olduğu ile ilgili birçok çalıĢma (Çizelge 2.3) yapılmıĢtır (Park ve Jang, 2010; Faucett ve Rempel, 1994; Ostergren ve diğ., 2005).

Çizelge 2.3: Kas ve Ġskelet Sistemi Semptomları ile ĠliĢkili Rapor Edilen Psikososyal Faktörler

Kategori / Faktör AraĢtırma

-Talep ve Kontrol Faucett ve, Rempel, 1994 Monoton iĢ Zaman baskısı Yüksek konsantrasyon Yüksek sorumluluk Yüksek iĢ yükü Kısıtlı mola imkanı Belirsizilik

DüĢük kontrol ve düĢük otonomi -Sosyal Destek

ÇalıĢma arkadaĢlarından düĢük destek Amirlerinden düĢük destek

-Talep

Ostergren ve diğ., 2005 ĠĢ Talebi (özellikle iĢte konsantrasyon ve yüksek hız

gerektiren) Rekabet algısı

Çizelge 2.3: (devamı) Kas ve Ġskelet Sistemi Semptomları ile ĠliĢkili Rapor Edilen Psikososyal Faktörler

Kategori / Faktör AraĢtırma

-Kontrol

ĠĢ memnuniyeti üzerine kontrol

ĠĢ özellikleri üzerine kontrol (çalıĢma saatlerine karar verme, tatil vb)

-Destek

ÇalıĢanlardan sosyal temas ve destek Amirlerden destek

-Psikososyal ÇalıĢma Ortamı

ĠĢ geleceği üzerine belirsizlikler (iĢi kaybedebileceği, baĢka iĢe verilebileceği, vb)

ÇalıĢanlarla çatıĢmalar

ĠĢ rolünün belirsizliği (iĢle ilgili belirsiz talepler) ĠĢ rolünde sorunlar (sorunlu iĢ talepleri)

ĠĢte farklılık

Kaynak: Park ve Jang, (2010)

Avrupa Birliği‘ne bağlı bir kuruluĢ olan Avrupa ÇalıĢma ve YaĢam KoĢulları GeliĢimi Kurumu (The European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions-Eurofound) tarafından 2007 yılında yapılan bir çalıĢmada; son 20 yılda kas ve iskelet sistemi rahatsızlıkları ile (ġekil 2.5) (Houvet ve Obert, 2013) psikososyal faktörlerin önemli bir etkisi olduğunu gösteren deneysel kanıtlar bulunmuĢtur (Eurofound, 2007).

ġekil 2.5: ĠĢ Bağlantılı Kas ve Ġskelet Sistemi Rahatsızlıklarında Faktörler

Kaynak: Houvet ve Obert, (2013)

Psikososyal Faktörler

Stres Biyomekanik _Talepler İş Organizasyonu - Kişisel Denge İş bağlantılı Kas ve İskelet Sistemi Rahatsızlıkları (İ KİSR)

Literatür çalıĢmaları stres ve sosyal destek gibi psikososyal faktörlerin KĠSR‘deki artıĢlar ile iliĢkili olduğunun altını çizmektedir. KĠSR ile stres iliĢkisinin oldukça güçlü olduğunu göstermektedir (Çizelge 2.4). Bu durum stresle baĢa çıkmak ve iĢ memnuniyetini arttırmak için alınan önlemlerin KĠSR ile baĢa çıkmada da geçerli olabileceğini ve iĢ memnuniyet oranları bel/sırt ağrısı değerlendirmeleri açıkça bir iliĢki olduğunu ortaya koymaktadır (Çizelge 2.5).

Çizelge 2.4: Stresle Birlikte Rapor Edilen Bel/Sırt ve Kas Ağrısı Bel/Sırt Ağrısı Kas Ağrısı

Stres yok 11.2 9.1

Stres 71.1 68.4

Toplam 25.6 23.8

Kaynak: Eurofound, (2007)

Çizelge 2.5: ĠĢ Memnuniyeti Bel/Sırt Ağrısı ĠliĢkisi

Bel/Sırt Ağrısı Kas Ağrısı

Çok memnun 11.8 11.2

Memnun 22.7 21.0

Çok memnun değil 46.5 42.4

Hiç memnun değil 59.9 58.7

Toplam 25.6 23.8

Kaynak: Eurofound, (2007)

Organizasyonel olarak ele alındığında ise;

- KĠSR Ģikayetlerindeki geleneksel fiziksel faktörlerin rolü, zaman baskısı (çalıĢma hızı ve iĢ bitirme süreleri) ve tekrarlı hareketler olduğunda daha fazla olduğu,

- KĠSR ile ilgili psikososyal faktörlerin özellikle stres ve çalıĢanlardan / supervisor‘lardan yetersiz destek olduğunda önemli hale geldiği,

- Özellikle bayan çalıĢanlar için KĠSR üzerinde iĢ-yaĢam dengesinin önemli olduğu,

- ĠĢ rotasyonu, ekip çalıĢması, kalite değerlendirmesi gibi organizasyonel özelliklerin daha yüksek KĠSR seviyeleri ile bağlantılı olduğu,

- ĠĢveren eğitimleri, hareket serbestisi / manevra alanı (planları değiĢtirme olanağı vb) imkanının ve organzasyonel ya da çalıĢma koĢullarındaki değiĢikliklerde danıĢma / fikir almanın daha düĢük KĠSR seviyeleri ile bağlantılı olduğu bulgularına ulaĢılmıĢtır (Eurofound, 2007).

Çevredeki stresörlere tepki olarak bireyin ortaya çıkardığı psikolojik tepkiler gerginlik olarak ifade edilmektedir. ĠĢe bağlı gerginlik ise çalıĢma hayatında mutsuzluk, duygusal açıdan tükenme ve memnuniyetsizliğe/tatminsizliğe yol açmaktadır. TükenmiĢliği kavramsal olarak 1974‘te Freudenberger ele almıĢ (Maslach ve Schaufeli, 1993) ve çalıĢanları verimsiz hale getiren, enerjisilerini düĢüren ve yapılan iĢe karĢı ilgisizleĢtiren bir durum olarak tanımlamıĢtır (Freudenberger, 1977). Maslach ve Jackson, (1981) tükenmiĢliği; duygusal olarak tükenme hissiyatı, alaycı ve olumsuz tutumların geliĢmesi ve baĢarı hissiyatının azalması Ģeklinde bir sendrom olarak tanımlamıĢlardır. Bu tarif; duygusal tükenme, duyarsızlaĢma ve kiĢisel baĢarı azalması olarak, araĢtırmacılar tarafından uzlaĢıya varılmıĢ tükenmiĢliğin üç alt boyutunu içermektedir. ÇalıĢanların genel olarak tükenmiĢlik düzeylerinden ziyade, bu üç alt boyut bazında araĢtırmaların ortaya konulması, etkilerinin farklılaĢması nedeniyle bazı araĢtırmacılar tarafından daha faydalı görülmektedir. TükenmiĢliğin en önemli boyutu olarak görülen duygusal açıdan tükenme, aĢırı yüklenmiĢ olma hissiyatı ve bireyin duygusal kaynaklarında tükenmiĢlik olarak tanımlanırken, tükenmiĢliğin stres boyutu olarak ta nitelendirilmektedir. Bireylerin sahip oldukları kaynakların kaybedilmesi tehlikesiyle karĢı karĢıya kalınması, kaynakların kaybedilmesi ve diğer kaynakların harcamasına rağmen, yeterli kaynak elde etmede baĢarısız olunması, koĢullarından birtanesinin gerçekleĢmesi halinde bireyler psikolojik stres yaĢamaktadırlar (Yürür ve Keser, 2010).

TükenmiĢlik sendromunu etkileyen organzasyonel faktörler fiziksel iĢ yükü, topluluk, fiziksel çevre, ödüllendirme, doğruluk, iĢ kontrolü, katılım, amir desteği, olarak beliritilmektedir (Smit, 2011). Maslach TükenmiĢlik Envanteri

tükenmiĢliğin kaynaklarını ölçmediğinden Kristensen ve diğ., (2005) tükenmiĢliğin kaynaklarını ölçebilme boyutuna yönelerek Kopenhag TükenmiĢlik Envanteri’nin (Copenhagen Burnout Inventory) geliĢtirilmesini sağlamıĢlardır. Kopenhag TükenmiĢlik Envanteri hem fiziksel hem duygusal yorgunluk/bitkinlik halini ve katılımcıların bu duygularını kiĢisel tükenmiĢlik, iĢle iliĢkili tükenmiĢlik ve müĢteri iliĢkili tükenmiĢlik olarak yaĢamlarının üç spesifik hali ile iliĢkilendirmelerini ölçmektedir. ĠĢ ile ilgili tükenmiĢlik çalıĢanların çalıĢma ortamlarına tükenmiĢlik hislerini yansıttığı ölçüyü belirtmektedir. MüĢteriler ile ilgili tükenmiĢlik müĢterilerle yapılan iĢ arasında semptomları iliĢkilendirip iliĢkilendirmemelerine iĢaret etmektedir (Kristensen ve diğ., 2005; Borritz, 2005).

Kristensen ve diğ., (2005) Danimarka‘da hemĢireler, doktorlar ve sosyal çalıĢanları üzerinde bu ölçeğin geçerlik güvenirliğini çalıĢmıĢlardır. ÇalıĢanların bu semptomlarla nasıl baĢa çıktığının anlaĢılması ve iĢverenlerin personel arasında yüksek tükenmiĢliğe karĢı nasıl tepki verecekleri açısından tükenmiĢlik kaynağının anlaĢılmasının önemini vurgulamıĢlardır. TükenmiĢliğe bu yeni yaklaĢım üç karakteristik semptomu ayırmaktadır. Bitkinlik, soyutlanma ve iĢ‘te verimsizlik. Bitkinlik biliĢsel ve duygusal kaynakların azalması ve düĢük enerji seviyeleri ile fiziksel güç‘te bir azalıĢ anlamı taĢımaktadır. HemĢire ya da ebe gibi uzmanlık alanları iĢle ilgili yüksek tükenmiĢlik riski taĢıyan alanlar olup bu alanlarda ergonomik, psikososyal ve iĢ organizasyonu ile iliĢkili etmenlere maruz kalmaktadırlar. Küresel çaptaki dinamik değiĢiklikler düĢünüldüğünde çağdaĢ anlamda sağlık çalıĢanları fiziksel ve psikolojik kapasitelerinin ötesinde bir çok durumla sonuçlanabilen ve sürekli artan tehlikelerle yüz yüze kalmaktadırlar (Kupcewicz ve Jóźwik, 2020).

TükenmiĢlik sendromu (TS), bireyin ruh sağlığının yeterince korunması ve gerektiğinde erken müdahale edilerek etkilerinin azaltılması açısından üzeride önemle durulması ve belirtilerinin doğru olarak belirlenmesi gerekli bir problem ve rahatsızlıktır. Yapılan çalıĢmalar aĢırı ve sürekli strese maruziyetin psikolojik dengeyi bozarak tükenmiĢlik sendromuna sebep olduğunu ortaya koymuĢtur. Günümüzde sağlık sektöründe çalıĢanlar TS açısından en riskli meslek gruplarından birisini oluĢturmaktadır. Bu alanda çalıĢanlarda, stres, yoğun iĢ yükü, ağır ve ölümcül hastalara bakım verilmesi, duygusal destek

verme zorunluluğu, uyku düzeninin bozulması, tutulan nöbet sayısının fazla olması gibi etmenler sağlık personelleri için major stresörler olarak gösterilmektedir. Yetersiz hastane kaynakları, tanı/tedavisi zor hastalar, mesleki iliĢkilerdeki problemler, hasta yakınlarıyla uğraĢma, ekonomik kaygılar ve bu sorunlarla basa çıkma durumlarıyla birlikte çalıĢanların kendilerine ve özel yaĢamlarına yeterince zaman ayıramaması da iĢle ilgili stres ve gerginliğe katkı sağlamaktadır. Günümüzde, ağır yaĢam ve çalıĢma koĢulları, hızlı değiĢimler tüm insanları etkilemekte, tükenme ve iĢ kaynaklı gerginlik/stres daha çok doktorluk, hemĢirelik, öğretmenlik gibi yüz yüze insanlarla çalıĢara etkileĢimde bulunan, yoğun ve süregelen bir iliĢki içinde olan mesleklerde görüortaya çıkmakta ve sorunun hem bireysel hem de kurumsal anlamda sıklıkla ele alınmasını gerektirmektedir. Bireysel olarak, tükenmiĢliğin; iĢin kaybı, ailevi sorunlar, psikosomatik hastalıklar, alkol-madde-sigara kullanımı, uykusuzluk, yorgunluk, baĢ ağrısı, duygusal açıdan; bitkinlik, anksiyete, çabuk öfkelenme, benliğe olan saygıda azalma, eleĢtiriye karĢı duyarlı olma ve alınganlık gibi duygusal sorunların sıklıkla görüldüğü çeĢitli araĢtırmalarda ortaya konulmuĢtur. Kurumsal açıdan; iĢe geç gelme, erken ayrılma, sık rapor alma, iĢin bırakılması, iĢte hatalar yapılması, kaza/yaralanmalardaki artıĢ, iĢ kalitesi açısından yapıcı eleĢtirilerin, yeniliklerin, üretkenliğin ve yaratıcı giriĢimlerin kısıtlılığı ve verilen sağlık hizmetinin nicelik/nitelikte bozulmalara neden olabilmektedir (Altay, Gönener ve Demirkiran, 2010).

Psikososyal stresörlerin özellikle üst ekstremite KĠSR‘lerin oluĢumuna katkısı son yıllarda giderek arttıkça belirgin bir hale gelmiĢtir. ġekil 2.6‘da üst ekstremite KĠSR‘ler ile psikososyal faktörlerin etkileĢimi gösterilmektedir.

ġekil 2.6: KĠSR ile Psikososyal Faktörler EtkileĢimi

Kaynak: Park ve Jang, (2010)

Fiziksel Yük Omuz, kol ya da bilek semptomları ve belirtileri

Kronik Kas ve İskelet Sistemi Rahatsızlıkları Semptomları

Psikososyal Yük Stres Tepkisi Psikolojik Tepki

AraĢtırmacılar özellikle düĢük iĢ memnuniyeti ve zayıf sosyal desteğin riski arttırdığını ve zayıf psikososyal iĢ yeri ortamının ve ergonomik değiĢkenlere maruziyetin (bozuk postürle monoton çalıĢma, vb.) en yüksek risk faktörü olduğunu belirtmiĢlerdir. Ancak KĠSR üzerine yapılan epidemiyolojik çalıĢmalarda bireysel kapasite daha çok fiziksel kapasite (kas gücü, hareket aralığı, vb.) olarak yorumlanmıĢ buna karĢın psikososyal kapasiteye ya da iliĢkiler ve çalıĢma ortamındaki psikososyal faktörler çok dikkate alınmamıĢtır. Bel ağrısı üzerine yapılan çalıĢmalarla karĢılaĢtırıldığında KĠSR geliĢimindeki psikososyal stresörlerin anlaĢılması üzerine sadece birkaç çalıĢma bulunmaktadır. Gerçekte, KĠSR ile iliĢkili diğer yönler ve psikososyal faktörler bulunmakta ve çoğu araĢtırmacı psikososyal faktörlerle karakterize edilen iĢlerin KĠSR semptomlarını da negatif olarak etkileyecek olan kardiyovasküler rahatsızlıklar ya da tükenmiĢlik sendromu gibi sonuçlara ulaĢabileceğini belirtmiĢlerdir (Karasek ve Theorell, 1990; Kristen, 1995; Jaworek ve diğ., 2010; Park ve Jang, 2010).

Sonuç olarak; yaygın bir araĢtırma konusu olan TükenmiĢlik üzerine yaklaĢık 4500‘ün çalıĢma yapılmıĢtır. Günlük hayatın bir parçası olan mesleki yaĢam büyük miktarlarda stres kaynağı olabilmektedir. Stres ve mesleki tükenmiĢlik birbirine bir çok çalıĢmada bağlanabilmektedir. KĠSR oluĢumunda birçok faktör etken olurken fiziksel ve psikolojik faktörler rol oynamakta iken TükenmiĢlik sendromunun azalamıĢ enerji, yorgunluk, zayıflık, kronik baĢağrısı, KĠSR, sırt ağrısı, çoklu fiziksel komplikasyon ve uyku bozukluklukları gibi psikolojik ve fizikel semptomları bulunabilmektedır. (Aghilinejad ve diğ., 2014).