Psikolojik Sözleşme İhlâli ile Örgütsel Sinizm İlişkisi

Psikolojik sözleşme, işgören ile işveren arasında işe alım sürecinde yapıldığı varsayılan, çoğu zaman konuşulmayan, üstü örtülü kalan, karşılıklı beklentileri temel alan, öznellik ve değişkenlik gösteren psikolojik bir anlaşmadır. Örgütün ya da işgörenin bu beklentileri karşılamasındaki başarısızlığı ise, psikolojik sözleşmenin ihlâl edilmesi anlamına gelmektedir (İşçi ve Erdem, 2012: 254). Psikolojik sözleşme ihlâlinin duygusal sonuçlarının sinizmi artırması, sinizmle arasında belirgin bir ilişki olduğunu göstermektedir (Karacaoğlan, 2014: 3)

Sims (1994), Morrison ve Robinson (1997), Herriot vd. (1997), Millward ve Brewerton (1999) gibi araştırmacılar; psikolojik sözleşmeyi, işverenlerce verildiği varsayılan sözlerin yerine getirilmesine dair işgören beklentileri üzerine temellendirmiştir. Morrison ve Robinson (1997) ve Turnley vd. (2003), psikolojik sözleşme ihlâlini ise, işgören beklentilerinin algılanan sözlerle uyuşmaması durumunda ortaya çıktığını ifade etmektedirler. Bu yönüyle, psikolojik sözleşme ihlâli başlıca iki kişisel algı ile ortaya çıkmaktadır. Bunlardan ilki, işgörenlerin, işverenlerinin kendilerine sözler verdiklerine dair inançları; ikincisi ise, bu inançlar ile algılanan sözler arasındaki uyumsuzluktur (Johnson ve O’leary-Kelly, 2003: 630).

Örgütsel sinizmle ilgili yaygın olarak kullanılan tanımlardan biri, “örgüte ilişkin olumsuz duygu, küçük düşürücü ve eleştiricide bulunma gibi davranışlar” iken (Dean vd., 1998: 345), başka bir tanım ise, “bireylerin örgütlerinin ahlaki bütünlükten yoksun olduğu ve hakkaniyet, dürüstlük ve samimiyet gibi ilkelerin örgütsel çıkarlar

lehine feda edildiği yönündeki inançları”, olarak ifade etmektedir (Bernerth vd., 2007: 311).

Beklenti Kuramına göre karşılanmayan beklentiler, işgörenin örgüte yönelik sinik tutumlar sergilemesine yol açabilecektir. Alanyazında yapılan araştırmalar incelendiğinde (Andersson, 1996; Abraham, 2000; Johnson ve O’Leary-Kelly, 2003), özellikle psikolojik sözleşme bağlamında ortaya çıkan beklentilerin gerçekleşmemesinin, işgörenlerin örgütsel sinizm tutumlarına neden olduğu ifade edilmektedir (Yıldırım, 2014: 107).

Örgütsel sinizm üzerinde etkili olan psikolojik sözleşme ihlâli (Çetinkaya, 2014: 94) örgütsel sinizmin bir belirleyicisi ve örgütsel sinizm davranışına ilişkin duygusal bir tepkidir (Aslan ve Boylu, 2014: 36). Andersson ve Bateman (1997), psikolojik sözleşme ihlâlinin, işgörenlerde bilişsel çelişki yarattığını ve bundan doğan gerilimin işgörenlerin örgüte dair tutumlarını gözden geçirmelerine sebep olduğunu ifade etmektedirler (Kart, 2015: 84).

Psikolojik sözleşme ihlâli ve örgütsel sinizm, Sosyal Değişim Kuramı kapsamında da ilişkilendirilmekte (Chiaburu vd., 2013: 183) ve psikolojik sözleşme ihlâlinin, işgörenlerin sinik tutumlarının oluşumunda önemli bir belirleyici olduğu ileri sürülmektedir. Buna göre işgören; örgütün, kendisine olan yükümlülüklerini yerine getirmediği zaman, örgütsel sinizm bağlamında değerlendirilen örgütsel bütünlük ve tutarlılığa ilişkin şüphe duyabilmektedir (Stanley, 2007; Neves, 2012; Mete, 2013). Ayrıca, işgörenlerin psikolojik sözleşmelerine ilişkin algılamaları, örgütün yönetsel tutarlılığının değerlendirilmesinde de etken olabilmektedir (Andersson, 1996: 1398). Sosyal Değişim Kuramında, herhangi bir sosyal ilişkinin sürekliliği altı önerme (Ritzer, 2012: 283) bağlamında değerlendirilmiştir: Uyarıcı, başarı, değer, yoksunluk-doyum, saldırganlık-onay ve akılcılık. Sosyal Değişim Kuramına göre, işgörenlerin psikolojik sözleşme kapsamındaki beklentilerinin gerçekleşmemesi (başarı ve akılcılık önermesi), işgörenlerin, olumsuz tutum ve davranışlar sergileyerek (saldırganlık-onay önermesi) örgüte geri bildirimde bulunmalarına neden olabilmektedir (Yıldırım, 2014: 168). Homans’ın (1974) Sosyal Değişim Kuramında yer alan önermeleri bağlamında düşünüldüğünde; işgörenlerin psikolojik sözleşme ihlâl algısı yaşamaları, onların, bireysel sorumluluklarını ihmal etmesine neden olabilmektedir. (Pelletier ve Bligh 2008: 829). Dolayısıyla, Sosyal Değişim Kuramı önermeleriyle örtüşen şekilde, psikolojik sözleşme ihlâl algılarının, örgütsel sinizm tutumlarına neden olduğu belirlenmiştir (Yıldırım, 2014: 168).

Örgütsel sinizmin kuramsal temelleri arasında yer alan bir takım unsurları psikolojik sözleşme ihlâlleri ile ilişkilendiren Andersson (1996: 1404), Beklenti Kuramının yanı sıra Duygusal Olaylar Kuramı bağlamında iki olgu arasında nedensel bir ilişki kurmuştur. Araştırmacıya göre, sinizmin; yüksek beklentiler, beklentilerin karşılanmaması ve sonuçta hayal kırıklığı ile sonuçlanan bir süreç sonunda ortaya çıkma olasılığı yüksektir. Bu varsayımla, Johnson ve O’Leary- Kelly’nin (2003) banka işgörenleri üzerine yapmış olduğu görgül araştırma sonuçlarına göre de; Sosyal Değişim, Beklenti ve Duygusal Olaylar Kuramı ile ilişkili olarak, psikolojik sözleşme ihlâl algısı yüksek işgörenlerin örgüte dair sinik olma eğilimlerinin daha yüksek olduğu belirlenmiştir (Brown ve Cregan, 2008: 669). Psikolojik sözleşme ihlâli ile örgütsel sinizm arasındaki ilişkiyi inceleyen Johnson ve O’Leary- Kelly (2003)’ye göre, örgütsel sinizm, psikolojik sözleşme ihlâli ve iş sonuçları ilişkisi arasında bir arabulucu olarak görev yapmaktadır. Yazarlar, hem örgütsel sinizmin hem de psikolojik sözleşme ihlâlinin, işverenler tarafından karşılanmamış beklentileri içerdiğini ifade etmektedir (Johnson ve O’Leary-Kelly, 2003: 639).

Alanyazında yapılan inceleme neticesinde, Tablo 13’de psikolojik sözleşme ihlâli ile örgütsel sinizm ilişkisine yönelik yapılan araştırmalar ve araştırma kapsamına ilişkin özet bilgiler aşağıda sunulmuştur:

Tablo 13. Psikolojik Sözleşme İhlâli ile Örgütsel Sinizm İlişkisine Yönelik Yapılan Araştırmalar

Yazar/lar Araştırmanın Kapsamı Abraham

(2000)

Toplumsal, işgören ve örgütsel değişim sinizmi ile psikolojik sözleşme ihlâlleri arasında ilişki olduğu üzerinde durulmuştur.

Pugh vd. (2003)

İşten çıkarılma deneyimi yaşayarak, uluslararası bir danışmanlık firmasından yeniden işe yerleştirme hizmeti alan 141 birey ile eski işverenleri tarafından ihlâl edilen psikolojik sözleşmeleri bağlamında yeni işverenlerine karşı duydukları güven ve besledikleri sinik tutumlar üzerine yaptıkları incelemede de psikolojik sözleşme ihlâlinin güvenle olumsuz, sinizmle ise olumlu ilişkili olduğu görülmüştür

Delken (2004)

Psikolojik sözleşme ihlâli ile örgütsel sinizm arasındaki ilişkide demografik özellikler aracı değişken olarak ele alınmıştır. Analiz sonuçlarına göre, psikolojik sözleşme ihlâli ve örgütsel sinizm ilişkisi arasında demografik özelliklerin etkisinin bulunmadığı tespit edilmiştir.

(2008) durulmuştur. İşgörenler ile örgütler arasındaki yasal olmayan ve karşılıklı beklentilerin, yükümlülüklerin karşılanmaması durumunda bireylerde öfke, hayal kırıklığı vd. durumlar oluşmakta ve bu olumsuz durumların işgörenlerde sinik tutum ve davranışların oluşmasına sebebiyet vermektedir.

Tükeltürk vd. (2009)

Psikolojik sözleşme ihlâllerinin örgütsel sinizm üzerindeki etkilerinin araştırılmasına yönelik yapılan bu araştırmada, psikolojik sözleşme ihlâl ile örgütsel sinizm arasında olumlu yönde anlamlı bir ilişki bulunmuştur.

Arslan vd. (2012)

120 büro işgörenine uygulanan araştırmada psikolojik sözleşme değişkeninin iki alt boyutundan biri olan işlemsel psikolojik sözleşme değişkeni ile örgütsel sinizm arasında olumlu yönde anlamlı bir ilişki tespit edilmiş ve ilişkisel sözleşme ile arasında ise olumsuz yönde anlamlı bir ilişki olduğu görülmüştür.

Kuang-Man (2013)

Psikolojik sözleşme ihlâlinin havayolu işgörenlerinin davranışları üzerine etkisini incelediği çalışmada psikolojik sözleşme ihlâlinin sinizmle anlamlı ve olumlu ilişkili olduğunu bulmuştur.

Aslan ve Boylu (2014)

Ankara’daki beş yıldızlı otel işletmelerinde gerçekleştirilen araştırmada otel işgörenlerin örgütsel sinizm ile psikolojik sözleşme ihlâli arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Yapılan çalışmada, otel işgörenlerinin psikolojik sözleşme ihlâl algıları artıkça örgütsel sinizm düzeylerinin de artığı görülmüştür.

Üçok ve Torun (2014)

İşgörenlerin sinik tutum düzeylerinin psikolojik sözleşme ihlâli algısı ile olumlu yönde anlamlı ilişkili olduğu tespit edilmiştir.

Yıldırım (2014)

Araştırma sonucunda, psikolojik sözleşme ihlâli ile örgütsel sinizm ilişkisinin, kontrol değişkenleri sabit kabul edildiğinde, doğru yönlü, düşük fakat anlamlı düzeyde olduğu tespit edilmiştir. İhlâl algısının sinik tutumlara etkisinin de anlamlı düzeyde olduğu belirlenmiştir. Buna göre, işgörenlerinin algıladığı psikolojik sözleşme ihlâli, örgüte yönelik sinik tutumların ortaya çıkmasında belirleyici bir nedendir. Ulaşılan bu sonuç, olgular arası ilişkinin nedeni, niteliği ve süreci açısından irdelenen sosyal değişim kuramının varsayımlarıyla paralellik göstermektedir.

Erdoğan (2015)

Psikolojik sözleşme ihlâlinin örgütsel sinizm boyutları üzerine etkisini belirlemeye yönelik yapılan regresyon analizi sonucunda, psikolojik sözleşme ihlâli algısının sinizmin bilişsel, duyuşsal ve davranışsal boyutlarını anlamlı ve olumlu etkilediği sonucuna varılmıştır.

Kaynak: Akar, 2010; Çetinkaya, 2014; Erdoğan, 2015.

Özetle, psikolojik sözleşme ihlâllerine ilişkin sonuçlar, örgütsel sinizmin temel belirleyicilerinden birisi olarak kabul edilmektedir (Johnson ve O’leary-Kelly, 2003: 631; Chiaburu vd. 2013: 182; Bashir ve Nasir, 2013: 62). Yukarıda ifade edilen

çalışmalar da dikkate alındığında, işgörenlerin psikolojik sözleşme ihlâli ile sinik tutumları arasında ilişkili olacağı değerlendirilmektedir. Bu çalışmalara dayanarak aşağıdaki hipotezler geliştirilmiştir:

H1: Psikolojik sözleşme ihlâli ile örgütsel sinizm arasında olumlu bir ilişki bulunmaktadır.