Prososyal (Olumlu Sosyal) DavranıĢ Olarak Özgecilik

Sosyal davranış, bir toplumda alışkanlık haline gelmiş ve sosyal gelişimde önemli katkıları bulunan bütün eylemleri ifade eden bir kavram olmakla birlikte; empati, özgecilik, dostluk, işbirliği, liderlik davranışları gibi bir çok çeşidi de bünyesinde barındırmaktadır (Fazlıoğlu, 2009: 138). Prososyal davranışlar başka birine ya da gruba yardım etme veya yarar sağlamayı amaçlayan davranışlardır. Bu nedenle de yardım etme davranışları genelde prososyal davranış başlığı altında incelenmiştir. Olumlu sosyal davranış olarak da kullanılan prososyal davranış, 1960‟lı yıllarda anti-sosyal davranışların zıddı olan ve tüm yardım etme davranışlarını içine alan bir terim olarak kullanılmaya başlanmıştır (Bilgin, 1995: 275).

Prososyal davranışlar genel anlamda, topluma yararlı olan davranışlar olarak tanımlanabilir. Prososyal davranışların isteyerek, bilinçli, bir emre bağlı olmadan yapılması ve fayda sağlaması gibi özellikleri vardır. Prososyal davranış gösteren bireylerin niyetlerinde karşılıksız bir yardımda bulunmak mı, yoksa maddi, manevi bir çıkar sağlamak mı olduğu ayrımı kesin olarak yapılamamaktadır (Kumru ve Carlo, 2004: 110). Bundan dolayı da herhangi bir davranış için bu prososyal bir davranıştır deme gibi bir ayrıma varmak da zordur. Nitekim özgecilikte sonuçtan çok niyet önemlidir.

Özgecilik de empati, yardım etme, sorumluk üstlenme gibi birçok olumlu sosyal davranışla sıkı ilişki içindedir. Ancak her olumlu sosyal davranışı bir özgeci davranış olarak nitelendirmek doğru değildir. Çünkü karşılık bekleyerek veya zorla yapılan yardım, çıkar amaçlı işbirliği gibi durumlar olumlu sosyal davranış olsalar bile özgeci davranış olarak nitelendirilemez (Akbaba,1994: 17). Bu nedenle davranışı değerlendirmeden önce bireyi davranışa iten motivasyona bakılmalıdır. Örneğin yardım etme davranışı, yardıma muhtaç durumda olan birinin sıkıntısının giderilmesi bir prososyal davranıştır. Ancak bu davranışın özgeci bir davranış olup olmadığını

söylemek için yardım edeni bu eyleme iten motivasyona bakmak gerekmektedir. Çünkü insan bazen karşılık beklemeden sadece yardım etme niyeti taşıyabilir. Bazen de yardım ederken nihai hedefi bir çıkar sağlama, bir menfaat elde etme olabilir. Hatta başkalarını yetersiz ve aşağılayıcı duruma düşüren aşırı yardım davranışları, olumlu sosyal davranıştan uzak bir anti-sosyal davranışa bürünebilir.

Özgeci davranıştaki niyet prososyal davranışı tetikleyen bir güçtür. Bar-Tal‟a prososyal davranışı, karşılığında bir ödül beklemeden başkasına yarar sağlamaya yönelik yapılan gönüllü davranış olarak tanımlamaktadır. Ona göre prososyal davranış iki durumda gerçekleşir. Bunlardan birisi özgecilik diğeri ise karşılıklı münasebettir (Bar-Tal, 1976; akt: Karadağ ve Mutafçılar, 2009: 52). Carlo ve Randall, prososyal davranışları tanımlarken dört boyuta ayırır. Bunlar; kamusal olumlu sosyal davranış, itaatkar olumlu sosyal davranış, duygusal olumlu sosyal davranış ve özgeci olumlu sosyal davranıştır. Bu davranışlardan kamusal olumlu sosyal davranış, diğer insanların önünde gerçekleştirilen ve başkalarının saygısını kazanmayı amaçlayan yardım etme davranışı; itaatkar olumlu sosyal davranış, başkalarının yönlendirmesiyle gerçekleştirilen ve onların isteklerini yerine getiren davranışı; duygusal olumlu sosyal davranış, duygularını harekete geçiren ve durumlara kayıtsız kalamayarak karşılık veren davranışı ifade etmektedir. Özgecilik ise diğer üç olumlu sosyal davranışa göre daha içselleştirilmiş davranışlardır. Ayrıca özgeci davranış diğerlerinden farklı olarak ödül beklentisinden uzak ve bilinçli olarak gerçekleşmektedir (Carlo ve Randall, 2002; akt: Gül, 2016: 12).

Yardım etme davranışı oldukça geniş bir yelpazede değerlendirilmesi gerekmektedir. Çünkü yardım etme davranışı işbirliği, dayanışma, sorumluluk alma ve özgeci davranışların yanı sıra çıkar amaçlı yardım davranışlarını da içine alan kapsayıcı bir yapıdır. Bu özelliği de yardım etme davranışlarının çok boyutlu bir yapıya sahip olarak ele alınmasına neden olmaktadır (Ayten, 2009: 16). Duru da yardım etme davranışının çok boyutlu bir yapıya sahip olduğunu ve bu özelliğinin de yardım etme davranışının her bir boyutunun incelenmesini zorlaştırdığını söylemektedir. Ona göre bu boyutların bir ucuna işbirliğine yönelik davranışları, diğer ucuna ise özgeci davranışları koymak mümkündür (Duru, 2004: 31).

Bierhoff, özgeci davranışı, prososyal davranışların; prososyal davranışı da yardım etmenin bir alt kümesi gibi tanımlamış ve bu üç terimin aralarındaki farkı da şu şekilde tarif etmiştir (Bierhoff, 2005: 9):

“Yardım etme, kişiler arası tüm destek türlerini kapsayan geniş terimdir. Prososyal davranış, eylemin yardımı alanın durumunu geliştirme niyeti ile yapılmış olması, yardım edenin mesleki zorunluluğu yerine getirme ile güdülenmemiş olması ve yardım alanın bir kurum değil kişi olması nedenleriyle yardım etmeye nispetle daha dar bir kavramdır. Özgecilik, ise ilave bir kısıtlamayla yardım edenin motivasyonunun perspektif edinme ve empati tarafından belirlenmiş olması anlamına gelen prososyal davranıştır.”

Özgecilik ile prososyal davranış elementlerinden empati, rol üstlenme ve kendine değer verme arasında ilişkiler vardır. Konuyla ilgili yapılan birçok araştırma, empatinin, bireyin yardım etme duygusunu artıran bir sebep olduğunu destekler. Baston‟a göre, yardıma muhtaç birisine karşı empati kurduğumuzda ve onun yaşadıklarını ve duygularını tecrübe ettiğimizde saf özgecilik kendini gösterir. Bireyin yardımsever davranış sağlamak için farkına vardığı yeterliliği ise, kendine değer vermesi tarafından yönlendirilir. Hunt‟a göre, kendine yüksek derecede değer veren bireyler kendine daha az değer verenlerden daha fazla özgecidir. Ona göre, güçlü bir kişisel değer bireyin pozitif bir iletişim kurmasında etkin role sahiptir. Özgecilikle ilişkili olan prososyal davranış elementlerinden bir diğeri de rol üstlenmedir. Rol üstlenme, kişiye başkasının ihtiyacına cevap verme ve kişinin yeteneği ya da yeterliliği hakkında tahminde bulunmasına izin vermek demektir. Bu yetenek ya da yeterlilik, gerçek veya algılanmış yardımseverliğin habercisidir. Krebs‟e göre, kişi bir başkasının bakış açısını yakalayabildiği zaman özgeci davranış sergilemek için daha çok neden görür (Karadağ ve Mutafçılar, 2009: 54-56).