Ponzi düzeni ortada yaþamý devam etti-recek hiç bir þey kalmadýðý güne kadar her þeyin herkes için çok iyi gittiði bir düzendir. Bu sürecin sonunda sistem yýkýlýr. Ponzi düzeninin adý, yaptýklarýyla herkesi büyülediði kadar herkese ibret olan bir Amerikalý giriþimciden gelir.
1917 yýlýnda Charles A. Ponzi, Flo-rida'da boyacýlýkla uðraþan gezici bir adamdý. Birinci Dünya Savaþý henüz sona erdiðinden dolayý Avrupa'nýn
finansal sistemleri ayak sürüyordu. Savaþ sonrasýnda meydana gelen finansal kar-maþadan kendisine bir pay çýkarma fýr-satý sezinleyen Ponzi, binlerce kiþinin hayatýný mahveden ancak kendisini bir milyonere dönüþtüren bir fikri uygula-maya soktu.
Ponzi, 1919'larýn sonunda Boston'a taþýnarak Pie Alley'de kendisine bir ofis açtý ve kurduðu þirkete "The Securities Exchange Company" adýný verdi.
SEVGÝ DÜNYASI
47
Ponzi'nin kurduðu þirket, Fransa ve Almanya'da çýkan cevaplý posta kupon-larýný (o zamanlar bunlar deðerlerinin çok altýndaydý) satýn almak ve bunlarý Amerikan dolarý üzerinden Amerika Birleþik Devletleri sýnýrlarý içinde satmak ve böylece çökmüþ Fransýz ve Alman ekonomilerinin paralarýnýn deðeriyle Dolar arasýndaki deðeri yansýtan bir kâr elde etmek üzere kurulmuþtu. (O sýrada Avrupa'da yaklaþýk 1 sent bedelle alýna-bilen cevaplý posta kuponu ABD'de 6 tane 1 sentlik pulla deðiþtirilebilmektey-di. Bu, cevaplý posta kuponunu ucuz olduðu ülkede alýp pahalý olduðu ülkede bozdurmaktan ibaret bir tür döviz ticareti olarak görülebilir. O sýrada Avrupa dö-vizlerinin çökmüþ olmasý, posta fiyatlarý-nýn ise yeni duruma göre düzenlenmemiþ olmasý dolayýsýyla bu gerçektir.)
Aslýnda böylesine bir düzen imkânsýzdý ancak Ponzi ve ona ilk para yatýranlar bundan büyük bir servet elde ettiler.
Ponzi yatýrýlan paranýn karþýlýðýnda sadece 45 gün içinde %50 faiz geliri vaat
ettiðinden dolayý Boston'da yaþayan 40.000 kiþi tasarruflarýný ona yönlendir-miþti. Ona ilk para yatýran bir kaç bin kiþi çok zengin olduðundan dolayý Ponzi de onlara vermiþ olduðu sözü tutmuþ oldu. Ancak daha sonra Ponzi faizleri ödeyebilmek için yeni yatýrýmcýlarýn pa-ralarýný kullanmaya baþladý. Ponzi'ye ilk para yatýranlar çevrelerindeki kiþilere ne kadar hýzlý bir þekilde zengin olduklarýný anlatmaya baþladýklarýnda haber her yana kýsa bir sürede yayýldý. Pie Alley'deki ofiste çalýþan düzinelerce eleman dev pa-ra stoklarýný sayabilmek için geceleri de mesai yapmaya baþladýlar. Böylece altý ay içersinde 15 milyon dolar topladýlar.
Ponzi, baþarýlý giriþiminin baþ döndü-rücü günlerinde kendisiyle yapýlan bir röportaj sayesinde yaþayan en büyük Ýtalyan diye anýlmaya baþlandý. Ken-disiyle röportaj yapan gazeteciye kendi-sine bu ismi taktýðýndan dolayý tevazuy-la: "Hayýr yanýlýyorsunuz. Benden daha büyükleri var. Örneðin Amerika'yý keþfe-den Kristof Kolomb ve radyoyu icat ekeþfe-den Marconi" diye cevap verdi.
Daha sonra hakkýnda çýkan olumsuz haberlerle Ponzi'ye para yatýranlar azal-maya baþladý. Sisteme yeni para girmediði için ilk yatýrýmcýlarýnýn faiz-lerini ödeyemedi ve böylece de elindeki paralarla birlikte kayýplara karýþtý.
Benzer bir olay da 1996 yýlýnda Albania'da meydana geldi. Bu da en az Ponzi olayý kadar vahimdi ve eyaletin hükümeti neredeyse düþme noktasýna geldi. Bu olayda da Albania eyaletinde yaþayan insanlarýn çeyreðinden fazlasý tüm tasarruflarýný yerel bir organize örgüte kaptýrmýþlardý. Hükümet üyeleri serbest piyasada bu tarz hareketlerin
ola-bileceðini savunduklarýndan dolayý hiç bir önlem almamýþlardý. Hükümetin tek hedefi kapitalizmi yaþatmaktý. Bu olayýn sonucunda Albania eyaletinin vatan-daþlarý yatýrdýklarý paranýn bir kuruþunu bile geri alamadýlar.
FOSÝL YAKITLARIMIZ DA BÝR PONZÝ DÜZENÝ MÝ YARATACAK?
Dünyamýz da fosil yakýtlar olarak de-polanmýþ enerjiyi sürekli olarak kullaný-yor ve tüketikullaný-yor. Öyleyse dünyamýz da týpký bir Ponzi düzeni gibi mi ve-ya daha önce sözünü ettiðimi ve- ya-zýlým þirketi gibi mi iþliyor aca-ba? Sanýrým daha çok yazýlým þir-keti gibi iþliyor ama Ponzi düze-nine benzer taraflarý yok deðil.
Yeryüzü kýsýtlý miktarda fosil yakýtlara sahiptir. Tam kapa-sitenin ne olduðu konusunda farklý görüþler olsa bile hiç kimse bu yakýtlarýn sonsuza kadar yeteceðine inanmamak-tadýr. Biz insanlar bu yakýtlarý artan nüfusu destekleyebilmek için kullandýk.
Peki ya bu yakýtlar biterse ne yapacaðýz?
Yeryüzünün bereketli olduðu zamanlar-da çeklerini eksiksiz alanlar yaþama þanslarýnýn gayet yüksek olduðunu zannedebilirler. Her hangi bir nükleer savaþ veya yeryüzünün tamamýný etki-leyecek düzeyde bir salgýn hastalýk baþ göstermediði sürece bu kiþiler haklý ola-bilirler. Ancak esas þanssýz olanlar geriye kalan gýdaya ve enerjiye muhtaç olan-lardýr.
Hatýrlayacaðýnýz gibi yazýlým þir-ketindekiler de hayatlarýný devam ettire-bilmek için baþka bir iþin arayýþýna gir-miþlerdi. Ancak dünyamýzda petrol bit-meye yüz tuttuðunda, kapýlarý kapayýp da baþka bir enerji kaynaðýna gidemeyiz.
Tarihin binlerce yýlý boyunca yakýt azalmaya baþladýðýnda savaþlarýn patlak verdiðini çok iyi tecrübe etmiþizdir.
Yeni enerji kaynaklarý ise daha henüz geliþtirilmemiþtir.
Ancak, fosil olmayan enerji kaynaklarý da vardýr ve bunlarýn kullanýmý ise git-tikçe yaygýnlaþmaktadýr. Ne yazýk ki
Pulitzer ödülü sahibi Ross Gelbspan (1997 yýlýnda yazdýðý bir kitapta)
Amerikan petrolü ve kömür endüstrisinin bu yeni teknolojilerin geliþmelerini balta-ladýklarýný söylemiþtir.
Gelbspan'ýn açýkça gösterdiði gibi, alternatif enerji kaynaklarýmýzý geniþlet-memiz gerekmektedir ki gelecekte çocuklarýmýz yaþayabilsinler.
(Gelecek ay: Konumuza "Eski Hastalýklar Yeniden Ortaya Çýkýyorlar" baþlýðýyla devam edeceðiz)