Planlı Kalkınma Öncesi Dönem (1923-1963)

Yeni bir devletin kurulmuş olması nedeniyle başlarda eski sistemden çok da farklı bir gelişme olduğundan söz edilememektedir. Osmanlı’nın son dönemlerinden hemen hemen hiçbir farkı olmadığı görülmüştür. Geçmiş dönemde benimsenen “Milli İktisat” görüşü uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak uygulama pek de mümkün olamamıştır. Lozan Antlaşması ile belirlenen gümrük muafiyetleri bu görüşün uygulanmasını imkansız hale getirmiştir (Boratav, 2004: 39-40).

Planlı kalkınma öncesi dönem olarak adlandırılmasında dönem içinde gerçekleşen olayların etkisi oldukça büyüktür. Yeni stratejilerin kurulması ve bunların uygulanması gerçekleşen savaşlar ve ekonomik krizler nedeniyle zor ve sıkıntılı olmuştur. Politikaların uygulanmasında yaşanılan sıkıntıların giderilmesi zaman olarak uzun sürmüş ve planlı kalkınma dönemine geçişin geç olmasına neden olmuştur. Bu dönemin sonlarına doğru devletçilik politikaları terk edilerek özel sektör ön plana alınmıştır. Özel sektörün kalkınma açısından önem arz ettiği ne kadar benimsense de özel sektör sermaye yetersizliğinden devletçiliğin çok gerisinde kalmıştır.

Dönem olarak genel bir değerlendirme yapacak olursak İzmir İktisat Kongresi ile var olan ekonomik durumu değerlendirmek ve sorunlara karşı önlemler

alınması yönünde kararlarla başlamıştır. İzmir İktisat Kongresi’nde yeni kurulmuş olan devletin ekonomik temellerden yoksun bir şekilde kurulmasının imkanı olmadığı vurgulanmıştır. İzmir İktisat Kongresi’nde alınan kararlar özetle şunlardır:

1- Gümrük vergileri yoluyla var olan sanayinin varlığını sürdürebilmesini sağlamak

2- Sanayi için gerekli ihtiyaçların karşılanması için vergi muafiyetlerinin verilmesi

3- Sanayinin önemini artırmak için fuarların kurulması ile özel sektörün ilgisinin çekilmesi

4- Yabancı sermayenin gerekli kısıtlamalarla faaliyet göstermesine izin verilmesi konularında kararlar alınmıştır (Oğuztürk, 2004: 100-101). 5- Ayrıca, sanayi için gerekli olan elemanların yetişmesi için okulların

açılması ve bu okullar ile eksik olan sanayi içi kalkınmanın özel sektöre faydalı olacağı değerlendirilmiştir.

Bu dönem içerisinde devletin iktisat politikası, özel sektörü ve yatırımları hukuki ve ekonomik alınan önlemlerle teşvik etmeyi temel hedef olarak belirlemiştir. Devlet eliyle yatırımların gerçekleşmesi yerine özel sektör tarafından yatırımların olması için çaba harcanmıştır (Güner, 1978: 33). Devlet desteği ile yerli sermayedar yetiştirme amaçlı devlet tekellerinin ayrıcalıklı özel kişi ve şirketlerle işletilmesi sağlanmıştır (Boratav, 2004: 40).

Bugünkü ekonomik yapının asıl temelleri bu dönem içerisinde atılmaya başlamıştır. Plan desteğiyle kalkınma kavramı kullanılmaya başlanmıştır. Planlı dönem öncesinde kullanılan plan kavramı sadece dokümanların yatırım programlarından ibarettir. Sanayi sektörünün gelişmesi için yapılan yatırım programları tarım sektörünün unutulmasına neden olmuştur. Sonuç olarak tarım sektörü ihmal edilirken sanayi sektöründe iyi gelişmeler kaydedilmiştir (Güner, 1978: 37-43).

Devletin temellerinin atıldığı bir dönem olması neticesiyle kalkınmadan önce mevcut yapının düzeltilmesi için çaba harcanmıştır. Türkiye İkinci Dünya

Savaşı'na dahil olmasa bile savaş şartlarını tam anlamıyla iktisadi, beşeri ve sosyal anlamda yaşamıştır. Yetişkin nüfusun askere alınması üretim sektöründe düşmelere neden olmuştur. Savaş öncesinde planlama çalışmaları ve yatırım programları, savaş dönemi nedeniyle savunma harcamalarının gölgesinde kalmıştır. Yine bu dönemde ithalat TL bazında 256 milyondan 75 milyona düşürülmüştür. Bu açıdan bakıldığında iç piyasayı yabancı mallar karşısında korumaya gidildiği görülmektedir. Sanayileşmeye bağlı olarak ücretlerin arttığı bir dönem olduğunu söylemek de mümkündür (Boratav, 2004: 74-81).

Dönem içinde uygulanan politikalar genellikle zorunlu koşullardan kaynaklanmıştır. İktisadi sorunların başında azalan üretim ve daralan ithalat koşullarından dolayı halkı zor durumdan kurtarmak ve büyük kentlerin gereksinimlerini karşılamak ve enflasyonist baskının ortadan kalkması için çalışılmıştır. Dönemin sonlarına doğru yapılan değişiklikler yaşanılan sorunlar nedeniyle halkı karaborsa ve gecekondulaşmaya mecbur bırakmıştır. Halk üretim yapabilecek durumdan çok fazla uzaklaştırılmıştır. Ücret artışlarının enflasyonu yakalayamamasından dolayı halk ekonomik olarak zor durumda kalmıştır (Boratav, 2004: 81-86). Tarıma verilmesi gereken önemin geç fark edilmesi sonucu son zamanlarda tarım için gerekli makineleşme süreci başlamış olsa da verimi ileriki dönemlerde kendini göstermiştir (Güner, 1978: 77).

Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’nda yenilgiye uğramasıyla itilaf bloğunda yer alan ülkelerin işgaline açık hale gelmiştir. 1918’den Cumhuriyet kurulana kadar Milli Mücadele dönemi devam etmiştir. Bu dönemde ülke ekonomisi de olumsuz etkilenmiştir. Ülkenin genel durumu Antalya geneline de yansımıştır. 1927 yılında Antalya’da yapılan nüfus sayımına göre nüfusun %87,58’i ziraat, %4,34’ü sanayi ve %3,60’ı ticaret ile uğraşmıştır. Bu oranlara bakıldığında Antalya halkının geçimini çoğunlukla ziraat ile sağladığı görülmektedir. Bu bağlamda Cumhuriyet’in ilk yıllarında Osmanlı’nın ziraat ile uğraşan profilinin devam ettiği anlaşılmaktadır (Dinç, 2007: 79).

Cumhuriyet döneminde Antalya’nın ekonomisini hububat, hayvancılık ve kısmen ticaret oluşturmaktaydı. Bu dönemde çeşitli fabrikalar açılmış ve bu

fabrikaların açılmasında 1928 yılında faaliyete geçen elektrik santrallerinin katkısı büyük olmuştur. Şehirde üretilen narenciye ile yapılan sebzecilik ve çiçekçilik faaliyetleri şehrin iktisadi hayatında önemli bir yer almıştır. 1929 yılında Antalya’nın yurt içi ihracatı 2.443.037 Türk Lirasına, yurt dışı ihracatı ise 623.612 Türk Lirasına ulaşmıştır (Önal, 2010: 200).

Demokrat Parti dönemi kentte kamu yatırımlarının ve sanayinin başladığı bir dönem olmuştur. 1952 yılında kurulan Antbirlik (Antalya Pamuk ve Narenciye Tarım Satış Kooperatifleri Birliği), Antalya’da tarımsal gelişme ve tarıma dayalı sanayinin kurulmasında önemli rol oynamıştır. 1956 yılında kentte yoğunlaşan işsizlik sorununu çözmek için Antalya Pamuklu Dokuma Fabrikasının temeli atılmış ve 1961 yılında üretime başlanmıştır. Aynı yıl Antalya Kepez Elektrik Santrali işletmeye açılmıştır. 1957 yılında Antalya Ferrokrom Fabrikası kurulmuştur. Antalya’da 1950-1960 yılları arasındaki dönemde yoğun sanayileşmenin başlamasıyla birlikte kırdan kente göçle gelen nüfusta artış görülmüştür. Buna bağlı olarak iyi iş, daha iyi çalışma, dinlenme ve barınma arzularıyla kente gelen kişilerin bu ihtiyaçlarına cevap verecek kenti kurma süreci başlamıştır (Manavoğlu ve Kutlu, 2010: 179).

1950’li yıllarda bölge planlama çalışmaları yapılmaya başlanmıştır. Bunlardan biri Antalya projesidir:

“Antalya Projesi; Antalya Bölgesi’nde; Antalya, Isparta ve Burdur illerini içine alan ve DPT’nin yönetiminde, Birleşmiş Milletler Teşkilatı Kalkınma Fonu ile Dünya Tarım Gıda Örgütü’nden (FAO) sağlanan parasal yardımlarla 1959 yılında başlanılan planlama çalışmaları, “Akdeniz Kalkınma Projesi” adı ve anlayışı içinde, teknik yönden bağımsız bir ekip tarafından hazırlanmış ve 10 yıllık bir sürede uygulanacağı öngörülmüştür. Proje, bölge ekonomik kalkınma programının hazırlanmasına temel olacak çalışmaları yapmak, Türkiye’de ve Akdeniz çevresindeki diğer bölgelerde ele alınacak aynı tip kalkınma programlarının yapılması ve gerçekleştirilmesi için tecrübe kazanmak ve Türk elemanlarının bu konularda yetiştirilmelerini sağlamak üzere, bir pilot proje hizmeti görmeyi amaçlamaktaydı” (Taştekin, 2018: 73).