PETUNİSTAN POLİTİKASININ AFGANİSTAN İÇİN MALİYETİ VE GETİRİSİ

Peştunistan sorununun temelleri İngilizlerin Afganistan’ı işgal ve 1893 yılında İngiliz Hindistan’ı ile Afganistan arasında sınırı çizen ve Peştun halkının ikiye bölünmesine sebep olan Duran Hattı anlaşması ile atılmıştır. Bugün Afganistan-Pakistan arasındaki fiili sınırı teşkil eden sınır, belirlenmesinden itibaren yaklaşık 55 yıl boyunca tek başına herhangi bir savaşa veya benzer soruna neden olmamıştır. Bu dönemde Afganistan yalnızca bir kez İngilizlerle savaşa girmiş ve bu savaş da Afganistan’ın dış politika üzerinde egemenlik hakkını kapsayacak şekilde tam bağımsızlık uğruna verilmiştir; 19yüzyıl boyunca kaybettiği toprakları tekrar kazanmak için değil. Nitekim Afganistan barış anlaşmasında eskiden

185 “Remains of Afghan leader buried”, BBC, 17 Mart 2009,

http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7947659.stm, (02.06.2014).

yapılan anlaşmaları teyit ederek Peştunistan üzerindeki toprak iddiası olmadığını net biçimde ortaya koymuştur. Bunun birçok nedeni olabileceği gibi bunlardan birkaçı öne çıkmaktadır. Her şeyden evvel işgal altında ve mağdur konumda olan Afganistan’ın muhatabı kendisinin de işgalcisi güçlü Britanya İmparatorluğuydu. Bunun yanında Afganistan o dönem, saltanat sorunları ile ve özellikle merkezi tehdit eden merkezkaç çevrelerden gelen isyanlarla boğuşmaktaydı. O zamanın Afganistan yöneticileri, merkezkaç bölgeleri merkezin kontrolüne getirmek ve modern merkezi bir yapı kurmak peşinde olmuşlar ve bu amaçları Peştunistan gibi meselelerden daha öncelikli görmüşlerdir. Üstelik kaybedilen topraklardaki halkın merkezi yapının kurulmasına engel olduğunu düşünenler de olmuştur ve bunlar tarafından Durand sınır anlaşması pek de bir kayıp olarak görülmemiştir. Örneğin, Durand Hattını imzalayan Abdul Rahman Han İngilizlere bırakılan topraklardaki halkı ikiyüzlülükle itham etmekteydi.

Peştunistan meselesinin iki ülke ilişkileri bakımından bir sorun olarak ele alınması ancak İkinci Dünya Savaşı ardında yaşanan vakalara bakılarak netleşmektedir. Bunun nedenleri önceki paragrafta bahsedilen nedenlerin tam tersidir. Bu sefer Afganistan, bağımsızlığını 30 yıl gibi bir süre boyunca korumuş, ikinci dünya savaşı boyunca tarafsızlığını koruyarak savaş maliyetlerinden kurtulmuş ve eskisine kıyasla daha güçlü ve idari devlet yapısına sahip olmuştu. İlaveten, Peştunistan meselesinde muhatabı İngilizler değil; daha yeni kurulan ve birçok sorunla boğuşan Pakistan devleti olmuştu.

Son olarak ve belki de en önemlisi, Afganistan’ın bu dönem yöneticileri -eski iktidarlardan farklı olarak- merkezi bir devlet yapısının kurulması ve modern ulus devletin

inşası maksadıyla, içerdeki muhalefeti azaltmak ve dikkatleri dışarıya yöneltmek için Peştunistan sorununu önemli dış politika aracı olarak görmeye başlamışlardır.

Yukarıda bahsedilen sebeplerle gündeme getirilmeye çalışılan Pak-Afgan ilişkilerindeki Peştunistan sorunu, Afganistan’ın 1947 yılında Pakistan’ın Birleşmiş Milletler üyeliğine hayır oyu kullanmasıyla başlamıştır. Afganistan ve Pakistan’ın karşıt demeçleri, Afganistan’ın tek taraflı olarak İngilizlerle yapmış olduğu anlaşmaları ilga etmesi, Pakistan’la olan sınırı tanımaması ve küçük çatışmalarla cereyan eden süreç Peştunistan’ı en çok savunan Davut Han’ın 1953 yılında başa gelmesini sağlamıştır. Afganistan Davut Han’ın 1953-1963 arasındaki birinci iktidarı döneminde, Peştunistan meselesi yüzünden, Pakistan’la ara ara diplomatik ve iktisadi ilişkilerin askıya alınması ve sınırın kapatılması dâhil; savaş esiğine varacak kadar gergin bir orta tanıklık etmiştir.

1963-1973 arası dönem Afganistan-Pakistan arasındaki hasmane ilişkiler tarihinde bir ara dönemi oluşturmaktadır. Bu dönemin başlaması Davut Han’ın 1963’deki istifasıyla olmuş ve Pak-Afgan ilişkiler Peştunistan gibi sorunların gölgesinden uzak bir ortamda devam etmiştir. Öyle ki, bu dönemde vukuu bulan 1965 ve 1971 Pakistan-Hindistan savaşları sırasında Afganistan tarafsız kalmış ve Pakistan’a batı sınırları konusunda rahat nefes aldırtmıştır. İlaveten, bu dönemde siyasi ve ekonomik ilişkilerin normal seyri iki ülke arasında güven artışına sebep olmuştur. Ancak, Davut Han’ın 1973 yılında darbe yaparak ikinci kez yönetimi ele geçirmesi bu güveni sarsacaktır.

Afganistan, Davut Han’ın ikinci iktidar dönemi olan 1973-1978 arasında Peştunistan konusunda birbirine karşıt iki tür politika izlemiştir. Afganistan ve Pakistan bu dönemin ilk iki senesinde, diğerinin ülkesindeki muhalif gruplara (Afganistan Pakistan’daki Peştun ve

Beluç ayrılıkçılara; Pakistan ise Davut Han ve sol partilere karşı savaşan Afgan İslamcı gruplara) silah ve para yardımı dahil her türlü desteği sağlamışlardır. 1976’dan 1978’in ortalarına kadar ise her iki ülke de Peştunistan konusunda uzlaşmacı tutumu benimsemişlerdir. Davut Han’ın kendisini daha önce destekleyen sol partiler ve Sovyetlerden gelebilecek tehlikenin hissedilmesi ile birlikte başlayan uzlaşmacı dönem iki ülke arasında karşılıklı ziyaretler ve üst düzey ziyaretlerle devam etmiştir. İki ülke arasında ekonomik ve siyasi ilişkilerin devam ettiği bu dönemde liderler ortamı kızıştıracak demeçlerden sakınmış ve hatta Peştunistan gibi sorunlarda anlaşmaya varılabilecek görüntüsü sergilemişlerdir. Fakat iki yıllık kısa dönemde seyreden bu olumlu girişimler Sovyetler Birliği tarafından desteklenen sol Partilerin darbesi ve Davut Han ile ailesinin katledilmesi ile sonuçsuz kalacaktır. Aslında Davut Han devrinin kapanması ile Peştunistan sorununun da son bulduğunu ya da en azından muazzam biçim ve nitelik değişikliğine uğradığını savunmak mümkündür. Şöyle ki, Sovyet işgali sonrasında Afganistan-Pakistan ilişkilerindeki ana sorun Peştunistan değil başka meseleler olacaktır. Bu sorun veya sorunlar tezin ikinci bölümünü oluşturan Taliban konulu kısımda açıklanmaya çalışılmıştır.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: AFGANİSTAN VE PAKİSTAN İLİŞKİLERİNDE TALİBAN SORUNU

Afganistan-Pakistan ilişkilerindeki Peştunistan sorununu birinci bölümde ele aldıktan sonra bu kısımda ikinci sorun olan Taliban konusuna yer verilmiştir. Aslında önceki bölümde de görüldüğü gibi, Peştunistan konusunda 1970ların sonunu kadar, yani komünist darbe ve Sovyet işgaline kadar değinmiş bulunuyoruz. Bunun sebebi Peştunistan meselesinin bu tarihten sonra Pak-Afgan ilişkilerdeki yerini başkaca sorunlara devretmiş olmasıdır; sözkonusu bu sorunun çözülmüş olması değil. Komünist darbe ve Afganistan’ın işgalinden sonra, Afganistan -eskisi kadar olmasa da- Peştunistan konusunu ara sıra dillendirmeye devam etmiştir. Ancak, Peştunistan meselesi gündem olmaktan çıkmış ve bu konuda her iki tarafın da önemli sayılabilecek girişimlerin niceliksel ve niteliksel bakımından önemsizleşmektedir .

Komünist darbesi ve ardından Sovyet işgali on yıl süren Sovyetlere karşı meşhur Afganistan Cihadını beraberine getirmiştir. Sovyet işgali döneminde Afganistan’dan Pakistan’a milyonlarca insan göç etmiş ve mülteci kamplarında yaşamaya devam etmiştir.

On yıllar sonra bu gün de Pakistan’da yaşayan Afgan mülteci sayısı milyonları bulmaktadır.

“UNHCR”’ın hazırladığı 2009 raporuna göre 2005 yılı itibariyle Pakistan’da yaşayan Afgan mültecilerinin sayısı 3 milyonu aşmakta ve bu mültecilerden çoğunun Afganistan’a dönme niyetleri bulunmamaktadır¹⁸⁶.

186 “Study On Cross Border Population Movements Between Afghanistan and Pakistan”, Haziran 2009, http://www.unhcr.org/4ad448670.pdf, s.14, (Erişim Tarihi: 15.07.2014).

Sovyet işgali ile birlikte Pakistan ilk kez doğrudan Sovyet tehdidi ile karşı karşıya gelmiştir. İşgal ile birlikte doğu sınırında yalnızca Afgan askerleri değil, onların yanında Sovyet askerleri de konuşlanmıştır. Bu durum Sovyetler hakkında iddia edilen Güney Asya’daki sıcak sulara erişme stratejisini pekiştirmekte ve Pakistan’ı kaygılandırmaktaydı.

Pakistan bir kez daha doğu ve batısından hasmane niyetlere sahip olan rakip güçlerle çevrilmiş oldu. İşgal öncesinde Peştunistan konusunda ara sıra sorunlar çıkaran Afganistan’ın Pakistan için yarattığı kaygılar, Sovyetlerin gücü ve niyeti de dikkate alındığında, oluşan yeni duruma kıyasla oldukça daha az öneme arz etmekteydi. Oysaki Afganistan’ın işgali ile ortaya çıkan durum yalnızca iki ülkeyi değil, aynı zamanda, dünyaya kendi ideolojisini pazarlamaya çalışan iki kutbu ilgilendirmekteydi¹⁸⁷.

Afganistan işgali sonrasında Pakistan için iki amaca hizmet eden tek ve fakat çok önemli bir görev düşmekteydi. Pakistan her ne pahasına olursa olsun Sovyetlerin Güney Asya’ya doğru ilerlemesini durdurmak ve yapabildiği taktirde de gerilemesini sağlamak zorunda kalmıştır. Pakistan’ın bu görevi yerine getirmesi her şeyden önce kendi topraklarını işgal tehlikesinden uzak tutacaktı. Ayrıca Pakistan, ABD’nin başını çektiği Batı Blok’unun Sovyetleri çevreleme politikasındaki görevini yapmış ve Doğu Blokunun Batı’ya karşı ilerlemesini durdurmuş olacaktı. Bu hedeflere uygun biçimde Pakistan, Sovyetleri durdurma görevini doğrudan kendi askerleri ile değil, Afganistan’da başlamış olan cihada destek sağlayarak dolaylı biçimde yapmaya çalışacaktır. Nitekim bunun için her türlü fırsat da ortaya çıkmış bulunmaktaydı. Afganistan’dan Pakistan’a sığınan mülteciler geri

187 Haqqani (2013), op.cit., s3;242.

gönderilmek üzere savaş gücünü oluştururken; ABD ve batı bloku bu savaş için mali yardım ve silah tedarikini üstlenmiş durumdaydı¹⁸⁸.

Sovyet işgali döneminde Kabil’de Sovyetlerin desteğiyle iktidarda bulunan komünistler, mücahidin guruplarının başlattığı mücadele ile o kadar meşgul olmuşlar ki Pakistan’la Peştunistan veya herhangi bir başka mesele yüzünden ciddi etkileşim içinde bulunamamışlardır. Böylece, Sovyetlere karşı Pakistan tarafından Afgan Mücahidin guruplarının desteklenmesi Peştunistan meselesinin geri planda kalmasına neden olmuştur. Sovyet İşgali dönemi ve Mücahidin gibi konular bu tezin kapsam ve amacı dışında olduğundan bu çalışmada detaylı biçimde ele alınmayacaktır. Ancak, bu bölümde açıklığa kavuşturmaya çalışacağım Taliban meselesinde, gerekli olduğu yerlerde, Afgan Mücahidin guruplarından da bahsedilecektir. Bunun nedeni aslında Taliban ve Mücahidin gruplarının birbirinden, çoğu kişilerce yanlış biçimde savunulduğu gibi, keskin biçimde ayrılamadığı olgusudur. Taliban ortaya çıktığında Mücahidin guruplarından en büyüklerinin Taliban’a karşı muhalefet ederek savaştıkları gerçek olduğu gibi, Taliban lideri dahil birçok muharip militanları da yine eskiden Sovyetlere karşı savaşan mücahitlerdi. Taliban’ın kimliği ile ilgili olan bu hususun açıklanmasının yanında, bu bölümde ikinci alt-başlık olarak, Taliban’ın ortaya çıkışı; Pakistan’ın Taliban’la olan ilişkisinin niteliği ve biçimi, sözkonusu bu ilişkinin Pak-Afgan ilişkilerindeki etkileri ve günümüze kadar uzanan süreç ele alınacaktır.