Temel olarak hidrojen ve karbondan oluşan petrol; az miktarda da kükürt, azot, oksijen ve diğer elementleri içermektedir. Oldukça karmaşık bir yapı gösteren bu hidrokarbon bileşimi (Sonel, 1997: 9), rafine edildiği zaman LPG, nafta, benzin, jet yakıtı, gazyağı, fuel oil, asfalt ve sülfür gibi çok sayıda ürün elde edilmektedir (www.worldenergy.org.tr 28.04.2019). Şekil 2 ham petrolün rafinasyonu ile elde edilen ürünleri göstermektedir.
Rafine işlemleri sonucunda elde edilen petrol ürünleri, temel olarak 2 alanda yoğun bir şekilde tüketilmektedir. Bunlardan ilki taşımacılık sektörü iken diğeri de; kimya endüstrisidir (Kumhof ve Muir, 2012: 13). Petrol ürünleri ile bunların kullanım alanları şu şekilde sıralanabilir (www.oil150.com 29.04.2019):
• Asfalt: Özellikle yol yapımında kullanılan bir petrol bileşenidir.
• Motorin: Benzine göre daha yoğun olduğu için arıtılması daha kolay olan motorin, dizel araçlarda kullanılan bir yakıt türüdür.
• Fuel Oil: Özellikle ısı üretmek amacıyla kullanılan sıvı bir ağır akaryakıttır. • Benzin: İçten yanmalı motorlara sahip otomobillerde kullanılan petrol
ürünüdür.
• Kerosen: Isı üretmek amacıyla ve jet yakıtı olarak kullanılan kerosen, aynı zamanda böcek ilacı yapımında da yer alan temel bir bileşendir.
• Sıvılaştırılmış Petrol Gazı: Isıtma-soğutma sistemlerinde ve aerosol yapımında kullanılan bir gaz karışımıdır.
• Mineral Yağ: İki yüzey arasındaki sürtünme ve aşınmayı azaltmak amacıyla kullanılmaktadır. En çok bilineni içten yanmalı bir motor içindeki hareketli parçaları koruyan motor yağıdır.
• Parafin Mumu: Sadece petrolün özel bir ürünü olan teflondan sonra iyi bir elektrik yalıtkanıdır. Aynı zamanda bu ürün, alçıpan binalarının yalıtımında ve mum yapımında kullanılmaktadır.
• Bitüm: Genellikle katran olarak da bilinen bitüm, özellikle yol yapım ve bakımında, su yalıtımını sağlamak için çatılarda ve teknelerde, gürültü sorununu hafifletmek amacıyla beyaz eşya ve bilgisayarlarda kullanılmaktadır.
• Petrokimya: Petrolün hammaddelerinden üretilen ürünleri ifade eden kimyasallar: anestetik, antifriz ve deterjan yapımında kullanılan etileni; aseton ve fenol üretiminde kullanılan propileni; diğer kimyasal ve patlayıcı maddelerin yapımında kullanılan benzeni; solvent yapımında ve rafine benzin üretiminde kullanılan tolueni ve temizlik ürünleri yapımında kullanılan ksileni kapsamaktadır.
Ayrıca petrol ürünleri, tekstil ve giyim sektörlerinde de yoğun biçimde tercih edilmektedir. 19. yüzyılın sonuna kadar bu sektörde daha çok pamuk ve yün kullanılmasına rağmen; günümüz koşullarında polyester, naylon ve vinil gibi sentetik elyaflar, pamuk ve yün gibi ürünlerin büyük ölçüde yerini almıştır. Diğer taraftan petrol; su şişelerinden, yiyecek kaplarına, poşetlerden, tıbbi ve sıhhi tesisat borularına, oyuncaklardan yalıtım malzemelerine kadar bir çok ürünün temel bileşeni olan plastik madde yapımında kullanılmaktadır. Tarımsal üretimde ise petrol ürünleri, böcek ilaçları ve gübre imalatında önemli bir konuma gelmiştir. Son olarak petrol, elektrik üretiminde de kullanılabilmekle birlikte; birim maliyetleri yüksek olduğu için çok fazla tercih edilmemektedir. (Kinder Morgan, 29.04.2019).
Şekil 2. Petrol Ürünleri
Kaynak: Fagan, 1991: 3.
Sektörel açıdan bakıldığında petrol kullanımının en fazla gerçekleştirildiği alanın ulaştırma olduğu görülmektedir. Nitekim toplam petrol tüketiminin %45’i bu sektörde gerçekleştirilmektedir. Ardından demir-çelik, cam, inşaat ve madencilik sektörleri yer almaktadır. 2040 yılında petrokimya endüstrisinin ikinci sıraya yükseleceği tahmin edilmektedir (OPEC, 2016: 110). Bir çok üründe ve sektörde ikamesi oldukça güç olan petrolün kullanım miktarı ve kullanım alanlarındaki artışın temel nedenleri ise şu şekilde sıralanabilir (Montgomery, 2014: 81).
• Yüksek ısıl değere sahip olması
• Taşıma ve saklama olanaklarının elverişli olması • Çok sayıda ürünün temel bir bileşeni olması Ham
Petrol Rafineri Petrokimya
Tüpgaz Benzin
Fuel Oil (konut ısınma) Fuel Oil (fabrikalar) Dizel vd. Solvent Böcek Öldürücü İlaç Sentetik Elyaf Emaye Deterjan Gübre Plastik Sentetik Kauçuk Fotoğrafik Film Mum Mumlu Kağıt Cila Merhem ve Kremler Çatı Kaplaması Koruyucu Boya Asfalt
Rafineride ham petrol, damıtma yoluyla bileşenlerine ayrılmaktadır. Bu bileşenlerden bir bölümü basit işlemlerden geçirilerek nihai petrol ürünlerine dönüştürülmektedir. Diğer rafine ürünler ise kimyasal tesislerde ve fabrikalarda daha fazla işlem yapılmasını gerektirmektedir.
Petrol, hayatın bir çok alanında yaşamsal faaliyetleri kolaylaştırıcı ürünlerin imalatına imkan vermesine rağmen; çevre kirliliğine yol açabilmektedir. Nitekim karbondioksit, karbon monoksit, azot ve yanmamış hidrokarbonların havaya salınımı sonucu sera gazı emisyonu artarak küresel ısınma sorunu ağırlaşmaktadır. Diğer taraftan petrolün kontrolsüz bir şekilde yüzeye yayılımı, içeriğindeki zararlı maddelerden dolayı bitki örtüsünü, tarım alanlarının kullanımını ve bazı canlı türlerini de tehdit edebilmektedir. Ayrıca benzer bir sorunun su içerisinde gerçekleşmesi durumunda, içme suları ve balıkçılık sektörü zarar görmekte, havaya salındığı takdirde ise insan sağlığını olumsuz etkileyerek kanser tehlikesi yaratmaktadır. Bu tür sorunlar, özellikle taşımacılık alanında alternatif yakıt teknolojilerine yönelik çalışmaların artmasını gerekli kılmaktadır (Eneh, 2011: 2089). Rezervinin sınırlı olmasından ötürü de söz konusu çalışmaların kaçınılmaz olduğu bilinmekte, içten yanmalı motor yerine hibrit motorlara geçilmesi, daha sonrasında ise tam elektrikli otomobillerin kullanımının yaygınlaştırılması destek görmektedir. Elektrikle çalışan araçlar karbon salınımın azaltılması açısından oldukça önemlidir. Çünkü çevreye verilen zararı azaltma, küresel ısınma problemini hafifletme ve petrol bağımlılığını düşürmenin en önemli çözüm yolu, otomotiv sektöründen geçmektedir (Şenlik, 2015: 64).