Partizip Perfekt (geçmiş zaman partisibi)

Cermen dillerinin genel özelliği olan eylemlerin kuvvetli ve zayıf olarak iki biçimde çekime girmesi Almancanın zamanlarını, partisip yapılarını, edilgenlik yapısını vb. etkiler. Regelmäßige (düzenli) ve unregelmäßige (düzensiz) Verben (eylemler) olarak ikiye ayrılan eylemler, düzensiz olmaları durumunda kuvvetli çekime, düzenli olmaları durumunda zayıf çekime girer. Bu iki türün dışında üçüncü bir eylem türü daha vardır. Tarz eylemlerden ve sınırlı sayıda eylemden oluşan bu üçüncü tür eylemler karışık çekimle çekimlenir. Bu nedenle bu çekimlerin ekleri bazı yapılarda birbirinden farklılaşır. Geçmiş zaman partisibi de bu yapılardan biridir. Düzenli ve düzensiz eylemler geçmiş zaman partisip yapısında şöyledir:

Zayıf Çekim ge - değişmeyen kök - t machen > ge-mach-t Kuvvetli Çekim ge - değişen kök - en gehen > ge-gang-en Karışık Çekim ge - değişen kök - t denken > ge-dach-t

Geçmiş zaman partisip yapısının asıl ekleri eylem kökünün sonuna getirilen -t ve -en biçim birimleridir. Eski Yüksek Almancada -an ve bazen de -en olarak (Grimm, 1822) görülen -en eki düzensiz eylemlerin, -t olarak (Grimm, 1822) görülen -t eki de düzenli eylemlerin sonuna getirilir. Eylem kökü t, d vb. bir sesle bittiğinde partisip ekinden önce bir e yardımcı sesi kullanılır. Ön ek olan ge- eki ise Eski Yüksek Almancada daha çok gi- biçiminde görülür (Grimm, 1822).

Ge- ön ekinin kullanımında istisnalar vardır. İnfinitif yapıda zu bağlacının başa ya da araya gelmesini de belirleyen eylemin ayrılabilirlik özelliği geçmiş zaman partisibini de etkiler. Ayrılabilen eylemlerde ge-, eylemi türeten ön ek ile eylemin arasına gelir. Ayrılamayan eylemlerde ise ge- kullanılmaz ve partisibe sadece son ek getirilir. Ayrıca yabancı dillerden gelen sözcükleri eylem yapan -ieren ve -eien ekiyle türemiş eylemler de önüne ge- partisip ekini almaz: ‘eingestiegen < ein/steigen’ (binmek), ‘verstanden < verstehen’ (anlamak), ‘telefoniert < telefonieren (telefon etmek) (Zengin, 2005).

Tıpkı geniş/şimdiki zaman partisibi gibi geçmiş zaman partisibinin de kullanım alanları çeşitlidir. Almancanın en önemli yapılarından olan bazı zaman kipleri ve edilgenlik yapısı geçmiş zaman partisibiyle kurulur:

Perfekt (Geçmiş Zaman): Almancanın üç geçmiş zamanından (Präteritum, Perfekt, Plusquamperfekt) biridir. Bu zaman diliminde kullanılan olay geçmişte yapılmış ve

46

kesin olarak bitmiştir. Bununla birlikte geçmişte yapılan ve şimdiki zamanla ilgili olan ya da gelecekte bitecek bir olayın anlatımı için de Perfekt zaman kullanılır. Bu zamanda kurulan cümlenin biçimi şöyledir:

Özne + Yardımcı Eylem (sein/haben) + Nesne + Geçmiş Zaman Partisibi

Yardımcı eylemlerden sein ve haben cümlede kişi, sayı vb. çekimlerine giren eylemdir. Geçmiş zaman partisibi ise cümlenin en sonunda yer alır. Diğer cümle ögeleri çekimli eylem ile partisibin arasında sıralanır: ‘Gestern hat es geschneit’ (Dün kar yağdı) (Zengin, 2005).

Plusquamperfekt (Geçmiş Zamanın Hikâyesi): Almancanın üç geçmiş zamanından biridir. Geçmişte yapılıp sona eren ve nakledilen, çoğunlukla da geçmişte gerçekleşen iki olaydan daha önce yapılanı aktarmak için kullanılan zaman kipidir. Plusquamperfekt zamanda kurulan cümle, yapı olarak Perfekt zamanda kurulanlara benzer. Ancak yardımcı eylem olarak sein ve haben yerine, bu eylemlerin Präteritum (geçmiş zaman) biçimleri olan waren ve hatten kullanılır. Bu cümlelerin kurulum biçimi şöyledir:

Özne + Yardımcı Eylemin Geçmiş Biçimi (waren/hatten) + Nesne + Geçmiş Zaman Partisibi

Yine Perfekt cümlelerdeki gibi kişiye ve sayıya bağlanan eylem yardımcı eylemdir. Geçmiş zaman partisibi cümlenin en sonunda, diğer cümle ögeleri ise yardımcı eylem ile partisip arasında yer alır: ‘Sie waren nach Hause gegangen’ (Onlar eve gitmişlerdi) (Zengin, 2005).

Futur 2 (İkinci Gelecek Zaman): Almancanın iki gelecek zamanından biridir. Gelecekteki geçmiş zaman olarak bilinir. Gelecekte gerçekleşip bitecek bir olayı aktarmak için kullanılır. Gelecek ve bitmişlik özelliği nedeniyle Futur 1 ve Perfekt zamanların birleşiminden oluşur. Bu cümlelerin kurulum biçimi şöyledir:

Özne + Yardımcı Eylem (werden) + Nesne + Geçmiş Zaman Partisibi + İnfinitif (haben/sein)

Futur 2 yapısında kişiye, sayıya vb. bağlanan eylem werden yardımcı eylemidir. Bitmişliği gösteren Perfekt görünüşe sahip yapı ise cümlenin sonunda partisip + infinitif biçiminde bulunur: ‘Ich werde Deutsch gelernt haben’ (Almanca öğrenmiş olacağım) (Zengin, 2005).

Passiv (Edilgen Yapı): Almancanın edilgen cümleleri için werden yardımcı eylemi ile geçmiş zaman partisibi bir arada kullanılır. Zaman, kişi ve sayıya bağlanarak

47

çekimlenen eylem werden yardımcı eylemidir. Partisip, cümlenin son ögesidir. Bu cümlelerin kurulum biçimi şöyledir:

Özne + Yardımcı Eylemi (werden) + Diğer Ögeler + Geçmiş Zaman Partisibi

Perfekt, Plusquamperfekt, Futur 1, Futur 2 ve tarz eylemlerle kurulan cümlelerde edilgen yapının yardımcı eylemi werden, cümlenin zamanına ya da tarz eyleme göre infinitif ya da partisip olarak cümle sonuna gider. Bu durumda çekime giren eylem, bu zamanların yardımcı eylemi ya da tarz eylemin kendisidir: ‘Er wurde von uns eingeladen’ (O, bizim tarafımızdan davet edildi), ‘Der Kranke kann heute nicht operiert werden’ (Hasta bugün ameliyat edilemiyor) (Zengin, 2005).

Almancanın ikinci edilgen yapısı olan Zustandpassiv (durum bildiren edilgenlik) için de yine partisip yapı kullanılır. Bu yapının yardımcı eylemi olan sein cümlede çekimlenen eylemdir ve partisip yine sona gider. Sadece Präsens ve Präteritum zamanlarda kullanılır. Diğer edilgen yapıdan farkı, gerçekleşen eylemin son durumunu vermesidir: ‘Der Brief ist geschrieben’ {Mektup yazılmış(tır)} (Zengin, 2005).

Attribut (Niteleyici): Çoğunlukla geçmiş zamanı bildiren Partizip Perfekt, edilgen anlam ifade eder (Zimmermann, 1999). Söz diziminde genellikle niteleyici, yani sıfat olarak kullanıldığı için sıfat çekimine de uğrar: ‘ein gerettetes Kind’ (kurtarılmış olan / kurtarılan çocuk), ‘der geschriebene Brief’ (yazılmış olan / yazılan mektup) (Zengin, 2005).

Anlatılan eylem, şu anda gerçekleşen ya da zamandan bağımsız olarak anlatılan ve edilgen anlam içeren bir eylemse bu partisip geniş ya da şimdiki zaman ifade edebilir. Eylem geçmiş zamandaki yardımcı eylemi sein olan geçişsiz bir eylemse anlam etken eylemin anlamına dönüşür. Geniş/şimdiki zaman partisibi gibi geçmiş zaman partisibi de ilgi cümleleriyle değiştirilerek kullanılabilir. İki yapının anlamı da aynıdır, ancak ilgi cümlesindeki zaman genellikle bir geçmiş zaman olur: ‘der gefundene Schlüssel < der Schlüssel, der gefunden wurde / gefunden worden ist / gefunden worden war’ (bulunmuş olan / bulunan anahtar) (Zengin, 2005).

Partizipialkonstruktionen (Partisip Öbekleri): Öbek olarak kullanılma eğilimi gösteren partisipler, bu hâliyle Türkçedeki ad-eylem öbeklerine benzer. Bu yapıların kullanımında partisip öbeğinin ögeleri, geniş/şimdiki zaman partisibinde olduğu gibi tanımlık ile partisibin nitelediği adın arasına getirilir: ‘das von meiner Mutter

48

gekaufte Geschenk ist sehr schön < das Geschenk, das von meiner Mutter gekauft wurde, ist sehr schön’ (Annem tarafından alınan hediye çok güzel) (Zengin, 2005). Partisip öbeklerinin kurulum biçimi şöyledir:

Tanımlık + Partisip Öbeği Ögeleri + Partisip (sıfat çekimli) + Ad Partisip Öbeği

3.2.2.3. Nominalisierung (adlaştırma)

Partisip yapı ad olarak kullanılmak istenirse söz dizimindeki sıfat olarak çekimlenmiş biçimi alınır. Sözcüğün ilk harfinin büyük yazılması ve sözcüğe tanımlık eklenmesiyle adlaşma süreci tamamlanmış olur. Partisibin adını bildiren bu yeni sözcüğün tanımlığı, yerine geçtiği sözcüğün cinsiyetine göre değişir. Dolayısıyla sözcüğe dört tanımlığın gelmesi de mümkündür: ‘der/die Reisende’ (seyahat eden / seyyah) ‘der/die Angestellte’ (işe alınan / memur) (Dragan: 2005).