Paranın Gelişimi

İnsanlar çok eski çağlarda ufak avcı ve toplayıcı gruplar halinde yaşamaktaydılar ve bu sebeple ticari ilişkiler çok gelişmemişti. Bu dönemde para veya bir değişim aracına olan ihtiyaç düşüktü. Fakat bu küçük gruplar birbirleriyle iletişim kurmaya başladıkça daha büyük insan toplulukları gelişti ve ticari uygulamalar neticesinde takas sistemi ortaya çıktı. Takasın gerçekleşebilmesi için ticaret yapan tarafların birbirlerinden istedikleri mallara sahip olması gerekmekteydi (Akdağ, 2019).

10

Toplumlar paranın icadından evvelki yıllarda ticari ilişkilerinde birtakım malları takas usulü ile ödeme aracı olarak kullanıyorlardı. Fakat kolektif yaşam ile iş bölümünün artması üretilen mal ve hizmetlerin bölüştürülmesini zorlaştırdı. Takas amaçlı kullanılan malların bölünebilme özelliklerinin olmaması bu mübadele sürecinde sorun oluşturuyordu. Bu sebeplerle insanlık alternatif ticaret yöntemleri geliştirme arayışına girişmiştir (Çavuşoğlu, 2015).

Tarih boyunca farklı dönemlerde hububat, tuz, ipek, tütün veya hayvan derisi gibi gerçek tüketim mallarından; deniz kabuğu, kaplumbağa kabuğu, boncuk, metal çubuk vb. gibi değeri sadece takasa aracılık etmesiyle sınırlı olan mallara kadar birçok şey mübadele aracı olarak kullanılmıştır. Paranın gelişim sürecine baktığımızda günümüzdeki kullanımına en yakın olan tarihteki ilk para çeşidi emtia paralar olarak görülmektedir. Emtia paralar altın ve gümüş gibi değerli metallerden yapılan madeni paralardır. Takas ile ticaretin terkedilmesinden sonraki dönemde en çok kullanılan emtia paralar, değerini çoğunlukla ağırlıklarından ve saflıklarından almaktaydı (Üzer, 2017; Akdağ, 2019).

İlk yapılan madeni para M.Ö. 600’lü yıllara dayanmaktaydı. Dönemin Lidya Kralı Alyattes tarafından basılmış bilinen ilk madeni para olan elektron sikkeler gümüş ve altın karışımı bir alaşımdı. Lidya’nın son kralı Kroisos ise ülkesinin sahip olduğu elektron kaynaklarını atölyelerde ayrıştırarak tarihteki ilk saf altın ve gümüş şeklindeki sikkeleri bastırdı. Lidya krallığının insanlığa kazandırdığı paranın icadı ile uzun bir süre dünya genelinde madeni paralar geçerliliğini korumuştu. İlk kâğıt paranın çıkışı ise M.S. 618-907 yılları arasında Çin’in Tang Hanedanlığı tarafından kullanılmış kâğıt paralara dayanmaktaydı. Fakat yüzyıllar sonra bu paraların çok yüksek düzeyde basılmasıyla bir yüksek enflasyon yaşandı ve 1455 yılında kâğıt paraların tedavülden kalkmasına neden oldu. Bu dönemde Amerika ve Avrupa kıtalarında altın ve gümüş sikkeler halen geçerliliğini sürdürmekteydi (Yükçü ve Gönen, 2014; Taskinsoy, 2019).

Avrupa’daki ilk kâğıt para girişimlerinden biri olarak Goldsmiths Notes, 17.

yüzyıl sonlarında Londra’daki kuyumcuların kasalarında güvence altına aldıkları altın ve gümüş gibi değerli madenler karşılığında tevdiat sahiplerine verdikleri bir tür makbuzdu. Bu uygulamanın ortaya çıkmasındaki sebep; Londra’daki kuyumcuların altınlarının çalınmasını önlemek amaçlı darphaneye teslim etmesinden sonra

11

kralların ihtiyaç halinde ilgili altınlara el koyabilmesiydi. Bu durum karşısında kuyumcular alternatif bir seçenek arayışına girmiş ve toplanıp büyük kasalar yapmışlardır. Kuyumcular kasaya koydukları altınlar karşılığında “Goldsmiths Notes” isimli kâğıtları almışlardır. Bu durum altın karşılığı basılan bu kâğıtların zamanla ticari hayatta kabul görüp kullanılmaya başlanmasına yol açmıştır (Çavuşoğlu, 2015; Ece, 2019).

Altınlara karşılık olarak alınan sertifikaların ticarette kullanılmaya başlanmasından sonra bankalar da değerli madenler karşılığında bu tür sertifikaları üretmeye başladılar. Bu tür sertifikalar temsili paranın doğuşuna öncülük etmiştir.

Uzun bir dönem boyunca kâğıt paraların değerli madenlere çevrilebileceği garantisinin verildiği bu temsili paralar geçerliliğini korumuştu. Fakat altın ve gümüş gibi karşılıklara dayalı olarak işleyen bu temsili para sistemi 1. Dünya Savaşı sonrası ülkelerin içinde bulunduğu zorlu koşullar sebebiyle yerini benzeri bir başka sisteme bıraktı. 1944 yılında bazı ülkeler Bretton Woods Sistemi olarak bilinen birtakım kararlar aldı. Bu kararlar neticesinde her ülke kendi para birimini Amerikan Doları’na endekslemiş ve her Amerikan Doları’nın karşılığı olarak da belirlenen bir miktarda altın tutulması kararlaştırılmıştır. Nitekim bazı sebepler neticesinde Amerikan Doları’nın altın karşılıklarının bulunmasına olan güven zedelenmiş ve 1973 yılına kadar işleyen bu sistem de dönemin ABD başkanı tarafından Amerikan Dolarına karşılık altın bulundurulması zorunluluğunu kaldırması ile son bulmuştur (Laçin, 2019).

Kâğıt paraların değerli madenlere çevrilebileceği garantisinin verildiği temsili para sistemi sonrasında hükümetler tarafından yasal para birimi olarak ilan edilen fakat değerli maden karşılığı bulunmayan itibari paralar kullanılmaya başlanmıştır.

İtibari paraların kullanımının kabul görmesinin nedeni önceki dönemlerin aksine paranın bir karşılığı bulunması olmayıp gücünü ilgili devletlerin yasal otoritesinden ve itibarından almasıdır. Bu sistemde ülkeler ilgili itibari para biriminin ödeme aracı olduğunu resmi olarak ilan etmektedir. Günümüzde halen kullanılan resmi kâğıt paraların temeli bu yönteme dayanmaktadır (Çakın, 2019).

Teknolojinin gelişmesi ile bankacılık sistemi ve internet ortamında yaşanan gelişmeler alternatif bir parayı ortaya çıkarmıştır. Parasal bir değerin üreticisi tarafından elektronik ortamda depolandığı ve paranın sahibi tarafından üçüncü

12

kişilere elektronik ağlar aracılığıyla kolayca transfer edilebilmesine olanak tanıyan elektronik paralar bu gelişmelerin bir ürünüdür. Elektronik ağlar üzerinde rakamsal bir değer olarak karşımıza çıkan elektronik paralar karşılık gelen değeri önceden ödenerek bir üretici tarafından kullanıma sunulan ödeme mekanizmalarıdır (Öztürk ve Koç, 2006; Çağlar, 2007; Bilir ve Çay, 2016).

Günümüzde ülkeler çoğunlukla kendi ürettikleri para birimini kullanmayı tercih etse de, her ülkenin uluslararası işlemlerde değişim aracı olarak ortak bir para birimi kabul ettiği ve ticari işlemlerdeki güven ve belirsizliğin ortadan kalkmasını sağladığı bir uluslararası para sistemi mevcuttur. Bunun ötesinde teknolojik gelişmeler ile ortaya çıkan alternatif yöntemler her ülkenin ortak kullanabileceği bir para birimi yaratma hayaline adım adım yaklaştırmaktadır. İnternetin kullanımı ve e-ticaretin yaygınlaşmasıyla ortaya çıkan elektronik paralar ile 2008 yılında Satoshi Nakamoto isimli kişi veya kişilerce dünyaya tanıtılan Bitcoin gibi hiçbir otoriteye bağlı olmayan kripto paralar herkes tarafından kabul görmüş ortak para birimi oluşturma hayalinin örnekleri olarak gösterilebilir. Nitekim bu teknolojik gelişmelerin bile bu hayali tam olarak gerçekleştirdiği söylenemez (Koçoğlu, Çevik ve Tanrıöven, 2016).

Bugün dünya üzerinde birçok çeşitte ve isimde para biriminin olduğunu görmekteyiz. Geçmişten bugüne yaşanan değişim esasen paraya olan erişim ve onun dağıtımıyla ilgilidir. Zira para yüzyıllar boyu aynı işlevlerini sürdürürken, artık sadece paraya olan erişim kolaylığı ve dağıtım şekli parayı çeşitlendirmektedir.

Geçmişte taşınabilir varlığı kilolarca ağırlığa varan parasal değerler bugün sadece banka kartları veya mobil uygulamalar ile erişilebilir hale gelmiştir. Aynı şekilde bir paranın dünyanın başka bir noktasına dağıtımı bugün elektronik bir şekilde mümkün kılınabilir haldedir (Laçin, 2019).