Pîrî Reis’in Hint Seferi

1542 yılında Osmanlı’nın yeniden Hindistan’a sefer düzenleyeceğine dair haberler Portekiz’e ulaşınca kral III. João uzlaşma yolları aramaya başlamıştır. Sultan Süleyman ile yapılan görüşmeler neticesinde beş yıl süreyle ateşkes yapılmış, akabinde kral III. João Hindistan’da bulunan genel valisine ele geçirdikleri bütün yerlerde Türklere karşı savunmada kalmalarını emretmiştir. Ayrıca Aden’de bulunan Osmanlı donanması Portekizlilerin Hint sularında rahatça dolaşmasına engel olmuştur.

26 Aralık 1545 yılında Ayas Paşa, Basra’yı Osmanlı topraklarına kattıktan sonra burası bir beylerbeyilik haline getirilmiştir.194 Önemli bir üs olan Basra, Osmanlıların Hint Okyanusu’na açılan ikinci kapısı olmuştur. Portekiz tehlikesine karşı Basra Körfezi’nin batı kıyısında bulunan Lahsa’da 1547 yılında Osmanlı hakimiyetine alınarak Basra beylerbeyine bağlanmıştır.195 _{Bu fetihlerin ardından}

bölgede Portekizlilere karşı hasım bir güç haline gelmişlerdir. Bunun üzerine Portekizliler de Katif’i ve Cezâir’i ele geçirerek halkı Osmanlılara karşı kışkırtmaya başlamışlardır.196_{Bu iki devlet içinde Basra Körfezi boyunca bulunan ticaret yolu çok}

mühimdir.

Süveyş’te bulunan donanmanın görevi Kızıldeniz’in güvenliğini sağlayıp Hint Okyanusu’nda Portekizlilerle mücadele etmektir. Pîrî Reis197 _{1547'de Hind}

192 _{Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti, Ankara 1996, s. 18-19.} 193 _{Erhan Afyoncu, “Süleyman Paşa, Hadım”, DİA, İstanbul 2010, c. 38, s. 96-98.}

194 _{Yusuf Halaçoğlu, “Basra”, DİA, İstanbul 1992, c. 5, s. 112-114.} 195 _{Mustafa L. Bilge, “Lahsa”, DİA, Ankara 2003, c. 27, s. 59-60.} 196 _{Ertuğrul Önalp, a.g.e., s. 242.}

197 _{Pîrî Reis Gelibolu'da dünyaya gelmiştir. Hint donanmasının komutanı olan Pîrî Reis ayrıca ünlü}

Osmanlı haritacısı ve denizcisidir. Kendisi hakkındaki bilgilere genellikle müellifi olduğu, denizcilik ve haritacılıkta çığır açan eseri Kitab-ı Bahriye'den ulaşılmaktadır. Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk büyük denizcilerinden sayılan Kemal Reis, Pîrî Reis'in amcasıdır. Pîrî Reis, amcası Kemal Reis'le birlikte tüm Akdeniz'de savaşmış daha sonra devlet hizmetine girmiştir. 1510 yılında Kemal Reis'in

49

Kapudanlığına getirilmiştir. Aden, Arap şeyhi Âli Süleyman el-Tavlakî tarafından ele geçirilmiş ve Portekizlilere himayelerini kabul edeceğine dair haber göndermiştir. Pîrî Reis, ilk olarak Osmanlı'nın Hint sularında tek üssü olan Aden'i geri almak istiyordu. Pîrî Reis, Aden’i geri almak için 29 Ekim 1547’de Süveyş’ten hareket etmiştir. Aden’deki yerli halk ayaklanmış ve Kampar şeyhi Âli bin İbrahim’e başvurarak şehri ele geçirmesine yardım etmişlerdir. Kampar şeyhi Aden’i alınca Portekiz kralının hakimiyetini tanımıştır. 15 Kasım1548 yılında PîrAden'e ulaştı ve üç Portekiz gemisi ile 128 gemiciyi de ele geçirmiştir.198_{Aden’in Yemen kapısına}

asker ve top çıkartıp surlar dövülmeye başlanmıştır. Pîrî Reis, 12 Şubat 1549’da Aden'i geri almış ve camilerde Kanuni Sultan Süleyman adına hutbe okutmuştur.199 _Hadım

Süleyman Paşa'nın bu bölgeye 1538 yılında yapmış olduğu Diû seferinden sonra en kapsamlı seferi Pîrî Reis 1552 yılında gerçekleştirmiştir.

Pîrî Reis, ikinci büyük seferini ise Portekizlilerin Basra Körfezi'ndeki en önemli üssü olan Hürmüz Adası’na gerçekleştirmiştir. Sultan Süleyman, Hürmüz Adası’nın fethedilmediği takdirde Basra Körfezi’ndeki hakimiyetin tam anlamıyla sağlanmamış olacağı kanaatindeydi. Nisan 1552’de Süveyş’ten ayrılan donanma 25 kadırga, 24 kalyon, 4 barça ve 850 askerden oluşmaktaydı.200 _{Ağustos ayının}

başlarında Maskat'a ulaşmıştır. Çok zengin bir şehir olan Maskat 1506 yılından beri Portekizlilerin hakimiyeti altındaydı. Pîrî Reis, Maskat’a asker çıkararak kenti bombalamaya başladı, ardından Portekizli kumandan ile kentin garnizonunu esir almıştır. Kuşatmaya 18 gün direnen Maskat askerler tarafından yağmalanmıştır.201

Pîrî Reis, daha sonra 19 Eylül'de Hürmüz'e ulaşmış ve kaleyi yirmi gün kadar sürekli olarak top atışına tutmuştur.202 _{Ancak konumu bakımından çok önemli olan}

ölmesi ile Pîrî Reis'in hayatında başka bir dönem başlamış oldu. Akdeniz rehberi niteliğindeki Kitab-ı Bahriye adlı eserini ilk olarak 1521 yılında müsvedde haliyle Sadrazam İbrahim Paşa'ya takdim etti. İbrahim Paşa'nın isteği ile kitabını temize çekmek için Gelibolu'ya gitti ve Kitab-ı Bahriye'nin ikinci telifini 1526'da Kanuni Sultan Süleyman'a takdim etti. Yine Padişaha 1528 yılında Yeni Dünya Haritasını sundu. Ayşe Afet İnan, Pîrî Reis’in Hayatı ve Eserleri: Amerika’nın En Eski Haritaları, Ankara, 2008.

198 _{Yaşar Yücel, Ali Sevim, Klâsik Dönemin Üç Hükümdarı Fatih Yavuz Kanuni, Ankara, 1991, s. 200.} 199 _{Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr, haz. İdris Bostan, Ankara 2008, s. 96.}

200 _{Salih Özbaran, Ottoman Expansion Towards The Indian Ocean in The 16th Century, İstanbul 2009,}

s.255.

201 _{Mehmed Hemdemi Çelebi, Solakzade Tarihi, Ankara 2017, s. 534.}

50

Hürmüz Adası’nı uzun süre muhasara etse de ele geçiremeyince203_{Basra’ya doğru yola}

çıkmıştır. Pîrî Reis, Basra Körfezini Portekizlilerin kapatması tehlikesinden endişe ederek donanmayı Basra’da bırakıp Süveyş’e geri dönmüştür.204 _{Pîrî Reis’in}

donanmayı Basra’da bırakması bazı nedenlere dayandırılmaktadır. Bunlardan ilki güçlü bir Portekiz donanmasının baskın yapacağı haberinin Pîrî Reis'e gelmesidir.205

İkincisi mühimmat ve erzak kıtlığının giderek sorun teşkil etmeye başlamasıdır ve sonuncusu ise Hürmüz yakınlarındaki Kişm Adası'ndaki tacirlerin çok zengin olması ve onların mallarını yağmalatmak istemesidir.206

Pîrî Reis kuşatmayı terk ettikten sonra Basra'ya doğru yola koyulmuştur. Oysa Kanuni Sultan Süleyman'ın göndermiş olduğu iki fermanda sadece Hürmüz'e egemen olmakla kalmaması, Bahreyn adasını da alması emredilmiştir.207 Bunun yanında birde kuşatmayı kaldırma nedeni olarak kendisine verilen altın ve mücevherler olduğu iddiaları Basra'da yayılınca Kubad Paşa durumu hemen İstanbul'a bildirmiştir.208

Lakin kısa süre sonra Hürmüz önlerine gelen Portekiz donanması bu yersiz haberlerin gerçek olmadığını göstermiştir. Pîrî Reis, Basra'dan Kahire'ye gittiğinde Mısır Beylerbeyi olan Semiz Ali Paşa tarafından da iyi karşılanmamıştır. Çünkü donanmasını savaş meydanında bırakıp kaçan biri olarak görülmüştür. Bu sıralarda Halep'te bulunan Kanuni Sultan Süleyman, Pîrî Reis'in kendi emrine uymaması ve donanmayı Basra'da bırakıp üç Portekiz gemisi ile Süveyş'e dönmesi nedeniyle 1553 senesi Kasım veya Aralık aylarında Divan-ı Mısır'da idam edilmiştir.209

203 _{Nikolay İvanov, Osmanlı’nın Arap Ülkelerini Fethi 1516-1574, Ankara, 2013, s. 72.} 204 _{Kâtip Çelebi, a.g.e., s. 97.}

205 _{İdris Bostan, “Pîrî Reîs”, DİA, İstanbul 2007, c. 34, s. 283-285.}

206 _{Salih Özbaran, Yemen’den Basra’ya Sınırdaki Osmanlılar, İstanbul 2004, s.160.} 207 _{Salih Özbaran, a.g.e., s. 179.}

208 _{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. 2, Ankara 1983, s. 398. Salih Özbaran, Umman’da}

Kapışan İmparatorluklar Osmanlı ve Portekiz, İstanbul 2013, s. 232.

51

Harita 6 Hürmüz Boğazı210