Köy seyirlik oyunlarının incelemesinde en önemli unsurlardan bir tanesi oyunların tasnifidir. Oyunların tasnif edilmesi ve onların hangi kategori altında olduğunun bilinmesi hem incelemede hem de köken araştırmasında büyük kolaylık sağlar. Bu açıdan da oyunların ilk incelenmeye başladığı yıldan bu yana kadar yapılan çalışmalarda hep bir tasnif yapılmıştır. Burada da çeşitli araştırmacıların oyunları tasnif edişi hakkında bilgiler verilmiş ve daha sonra Balıkesir köy seyirlik oyunlarının tasnifi yapılmaya çalışılmıştır. Bu sayede oyunların Türkiye genelindeki yeri belirtilerek incelemelerinde karşılaştırma tekniklerinin kullanılması amaçlanmıştır.
Köy seyirlik oyunları adına ilk araştırmayı yapan ve yayınlayan Ahmet Kutsi Tecer oyunları “dini temsiller” ve “ladini temsiller” olarak iki gruba ayırır (Tecer 1940: 11). Tecer dini temsiller başlığındaki oyunlara etki eden unsurlar olarak
46
Alevilikten bahseder. Bunun yanında paganizmden gelen ve bazı sihri-dini merasimlerle birlikte ananevi davranışlarında bu gruptaki oyunlara katkılar sağladığından bahseder. Dini temsiller içerisinde “kış yarısı” adlı temsili örnek olarak gösterir. Ladini temsilleri de eğlence maksadıyla oynanan oyunlar olarak tanımlar ve kendi içerisinde bu oyunları üç gruba ayırarak inceler. İlk grup eskiden dini ayin için yapılan merasimin din vasfını kaybederek eğlence maksadına dönüşmesinden bahseder. İkinci gruptaki oyunlar için, ilk gruptan etkilendiğini ancak halk tarafından yeni tiplerin ve temlerin oluşturulduğundan bahseder. Bu grup için “elekçi oyunu” adlı oyunu örnek gösterir. Üçüncü grup oyunları da muhayyile ve zekâ yardımıyla tertip edilmiş oyunlar olarak değerlendirir. Bu oyunlarda genellikle komik unsurların konu edildiğini söyler. Bu grup için de “kâtip oyunu” adlı oyunu örnek gösterir.
Köy seyirlik oyunlarını araştıran bir diğer araştırmacı Metin And, oyunları birçok eserinde farklı şekilde ancak birbirine yakın kümeler halinde ayırmıştır. Geleneksel Türk Tiyatrosu Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri adlı eserinde oyunları; Kuttören ve söylence kaynaklı oyunlar–gerçekçi oyunlar, ölüp dirilme ve kız kaçırma, yılbaşı ve yılsonu oyunları, tarımsal oyunlar-çoban oyunları, hayvan benzetmeleri, dilsiz oyunları-kukla-şaka oyunları, tek ve çift izlekli oyunlar–dizi oyunlar olmak üzere yedi grup içerisinde incelemiştir (And 1985: 72). Görüldüğü gibi And burada oyunların hem konularından, hem kaynaklarından hem de motiflerinden yararlanarak bir gruplama yapmıştır. Bu şekilde oyunların daha detaylı şekilde incelemesini yapmıştır.
Pertev Naili Boratav 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı adlı eserinde seyirlik oyunlara yer verir ve burada oyunlar hakkında bilgiler verirken Ahmet Kutsi Tecer’in eserinden de yararlanarak oyunları; törensel ve törenlik nitelikleri belirsiz olmuş olan oyunlar olmak üzere iki grup içerisine alır (Boratav 1973: 241). İlk gruba örnek olarak saya gezme merasiminde oynanan “Arap Oyunu”nu alır. İkinci gruba da “Elekçioğlu” adlı oyunu örnek gösterir.
Köy seyirlik oyunları üzerine önemli bir eser vermiş olan Nurhan Karadağ kitabında bu oyunları dört ana başlık altında toplar. Bunlar: Belirli günlerde oynanan töresel ya da büyüsel oyunlar, sadece eğlence için oynanan oyunlar, müzikli ve danslı sözsüz oyunlar, müzikli danslı ve türkülü oyunlar (Karadağ 1978: 16). İlk grubu oluşturan oyunları kendi içerisinde dört ana başlıkta inceler. Saya gezme,
47
doğanın canlanması için oynanan oyunlar, hasat sonu oynanan oyunlar, yağmur duası adlı başlıklar altındaki oyunların törensel, büyüsel kalıntılar içerdiği açıkça görülmektedir. İkinci grubu oluşturan oyunları da kendi içerisinde iki gruba ayırır. “Töresel Öğeler Taşıyan Oyunlar” ve “Yeni Düzenlenen Oyunlar” başlığını taşıyan bu gruptaki oyunlarda yine törensel kalıntıların varlığı göze çarpmakla birlikte amaç dini ayinler ya da inanç unsurları değil eğlenmektir. Üçüncü gruptaki dikkat çeken nokta oyunların sözsüz olmasıdır. Buradaki oyun grubu Metin And’ın dilsiz oyunları içine aldığı oyunlarla benzerlik göstermektedir. Son grupta ise daha çok yöresel oyunların ve türkülerin ağır basması, önemli bir unsurdur.
Şükrü Elçin, Anadolu Köy Orta Oyunları adlı eserinde ritüel oyunlar ve profan oyunlar olarak gruplandırdığı seyirlik oyunları da kendi içerisinde ayırarak örneklerle incelemesini yapar. Ritüel oyunlar adlı grupta; yılın değişimiyle ilgili oyunlar (Köse gelin), mücerret fikirlerle ilgili oyunlar (Arap oyunları), hayvan kültüne bağlı oyunlar (Saya Gezme), bitki kültüne bağlı oyunlar (Cemalcik), mezhep merasimleri başlıkları göze çarpar. Profan mahiyetteki oyunlar içerisinde ise; günlük hayattan alınan oyunlar (Tarla sınırı oyunu), masallara bağlı oyunlar (Keloğlan oyunu), destanlara veya saz şairlerinin hayatlarına bağlı oyunlar (Göçebe oyunu), tarihi olaylara bağlı oyunlar (İstiklal savaşı oyunu), hayvan taklit edici oyunlar (Kartal oyunu), samıt veya lal oyunları (Yaş oyunu) bulunmaktadır (Elçin 1991: 37).
Dilaver Düzgün Erzurum köy seyirlik oyunlarını incelediği eserinde kendi sahasındaki oyunları belli bir düzene göre tasnif etmiştir. Bu tasnif dört ana başlıktan oluşur. Oynanış biçimine göre, oynanma zamanına göre, oyuncuların cinsiyetine göre, oyuncu sayısına göre. Bu tasnife bakıldığında, şekil bakımından yapılmış bir tasnif olduğu görülür. Genellikle teknik özellikler ön planda tutularak yapılmış bir sıralamadır. Oynanış biçimine göre olan oyunları; müzikli danslı sözsüz oyunlar, müzikli danslı türkülü oyunlar, törensel oyunlar, sadece taklide dayalı oyunlar olmak üzere dört başlıkta inceler. Oynanma zamanına göre olan oyunları ise; belirli günlerde oynanan oyunlar ve herhangi bir günle sınırlı olmayan oyunlar olarak ayırır. Cinsiyete göre oyunları ise, kadınlar arasında, erkekler arasında, hem kadın hem erkekler tarafından oyunlar diye ayırır. Oyuncu sayısına göre yaptığı ayrım ise; tek kişilik oyunlar, iki kişi ile oynana oyunlar, üç veya daha fazla oyuncunun yer aldığı oyunlar başlıklarında ayırır (Düzgün 1994: 41).
48
Görüldüğü gibi araştırmacılar genel olarak oyunları iki ana başlık altında incelerler. Bunlar ritüel-dini kaynaklardan yararlanmasına ve eğlence maksadıyla oynanmasına göredir. Oyunların kaynağı ya da ilk hali incelendiğinde zaten bu oyunların mutlaka dini bir ayinden türediği görülür. Zamanın ve değişimin etkisiyle oyunlarda özelliklerini değiştirmiş ve ihtiyaca göre şekillenerek tasnifte eğlencelik rolü oynamaya başlamışlardır. Elbette oyunların içeriğine etki eden müzik, dans, efekt ya da kişi gibi unsurlar da tasniflerde etkili olmuştur. Bu bakımdan teknik özelliklerin önemi de bir kez daha anlaşılmaktadır.
Balıkesir köy seyirlik oyunlarının metin tasnifini üç ana başlık altında incelenmeye çalışılmıştır. Metinler, dini-ritüel kökenli öğeler içeren oyunlar ve ladini-eğlence maksatlı oynanan oyunlar olarak iki başlık altında verilmiştir. Oyun metinleri bu düzen içerisinde verildikten sonra inceleme bölümünde oyunların içersindeki motifler, oyunların oynanma amacı üzerinde durularak oyunların kökeni ve işlevi hakkında bilgiler verilip bugün oyunların hangi amaçlarla oynandığından bahsedilmiştir.