Osmanlı Devleti’nde sanayi büyük ölçüde insan gücüne dayanıyordu ve sanayi genellikle iç pazar ihtiyacını karşılamaya yönelikti. Ordu ve saray için çalışan fabrikalar dışında sanayi kuruluşları genellikle 30-40 işçi istihdam eden küçük işletmelerdi.73
Osmanlı Devleti’nde özellikle pamuklu sanayi, dokumacılığın önemli bir kolu olarak gelişmiştir. Osmanlı Devleti’ndeki diğer sanayi kolları ise ağaç işlemeciliği, çinicilik, bakır ve demircilik, bıçak, kılıç, kama, tabanca ve tüfek yapan silah imalatçılığı, terzilik, kunduracılık ve kuyumculuktu. Bu sanat dalları ülkenin çeşitli bölgelerindeki irili ufaklı iş yerlerinde babadan oğula geçen meslekler olarak faaliyetlerini sürdürmekteydi. Ülkede bu meslekler için gerekli olan yeraltı ve yerüstü maden yatakları da mevcuttu. Çalıştığımız şehir olan Giresun zengin bakır ve gümüş madenlerine sahipti. 74
Osmanlı Devleti 1843 yılından itibaren hızlı bir fabrikalaşma sürecine girdi. Avrupa’dan her türlü araç gereçle birlikte mühendis, uzman ve teknisyenler getirildi. Yeni teknolojiyi öğrenmeleri için Avrupa’ya öğrenciler gönderildi. 75
1913 ve 1915 yıllarında düzenlenen, fakat sadece büyük kent merkezlerini kapsayan sanayi sayımları sonuçlarına göre Osmanlı Devleti içindeki sınai tesislerin
72
Yurt Ansiklopedisi, “Giresun”, s.3132
73
Rıfat Önsoy, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1988, s.7-8
74
Önsoy, a.g.e., s.7-8
75
Abdullah Martal, “Osmanlı Sanayileşme Çabaları (XIX. Yüzyıl)”, Osmanlı, C.III, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s.279
dağılımı şöyleydi: 20 un değirmeni, 2 makarna fabrikası, 1 bira fabrikası, 6 konserve fabrikası, 1 buz imalathanesi, 3 kireç- 3 tuğla imalathanesi, 7 kutu imalathanesi, 2 yağ imalathanesi, 2 sabun imalathanesi, 2 porselen imalathanesi, 11 tabakhane, 7 marangoz ve doğrama atölyesi, 7 yünlü dokuma fabrikası, 2 pamuk ve iplik ve dokuma fabrikası, 5 çeşitli dokuma fabrikası, 35 matbaa, 8 sigara kağıdı fabrikası, 5 madeni eşya fabrikası ve 1 kimyasal ürün fabrikası, biri İstanbul’da diğeri Eskişehir’de olan iki çimento fabrikası.76
4.1. Giresun’da Sanayi
XIX. yüzyılda Giresun’da da sanayi çok gelişmemişti. Sanayi alanında dokumacılık halkın en önemli uğraşıydı. Trabzon Vilayet Salnamelerinde, Giresun’da pamuk , tire ve ketenden yılda 3.000-4.000 dolayında peşkir dokunduğu belirtilmektedir. Bu peşkirlerin büyük bölümünün Giresun’da satıldığı, bir bölümünün ise İstanbul’a gönderildiği kaydedilmektedir. Peşkirlerin yanı sıra yılda yaklaşık 1.000 top karaketen bezi dokunduğu ve bunların Şebinkarahisar, Sivas ve diğer komşu vilayetlere satıldığı belirtilmektedir. Akköy nahiyesinde kilim, aba ve keten bezi dokunduğu, Keşap nahiyesinde de kilim ve şal dokunduğu salnamelerde belirtilmektedir. Ayrıca Keşap’ta tahtadan kova yapıldığı ve bunların nahiyede tüketildiği belirtilmektedir.77
XIX. yüzyılda Giresun’da halk bakırcılık ve kuyumculuk sanatları ile de uğraşmaktaydı. Bunlardan elde edilen ürünler ülke içinde tüketilmekteydi.78 Giresun’un bakır madeni bakımından zengin olması bakırcılığın gelişmesini sağlamıştır. Bakırdan yapılmış en önemli eşyaların başında ibrik, tava ve mangal geliyordu. Kendine özgü nitelikleri ile bu üç ürün Giresun ön adı ile anılmaktadır.79
1871 Trabzon Vilayet Salnamesinde Giresun’da 17 fırın, 3 boyahane olduğu belirtilmektedir.80 Cuinet ise XIX. yüzyılın sonunda Giresun kazasında toplam 150 değirmen ve 193 fırın olduğunu belirtmektedir. 81
76
Erdinç Tokgöz, Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-2009), İmaj Yay., 9. bs., Ankara 2009, s.10
77
Kudret Emiroğlu, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1870, C.II, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yay., Ankara 1993, s.231
78
Emiroğlu, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869, s.185
79
Gazanfer İltar, Sevinç Eren, “Giresun’da Bakırcılık”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi-4(14), 2012, s.158
80
Kudret Emiroğlu, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1871, C.III, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yay., Ankara 1993, s.207
Giresun’da yüz bin hektarı geçen ormanlık alan olmasına rağmen ormancılık bir sanayi haline gelmediği için yeterince kereste fabrikası kurulamamıştır.82
4.1.1. Madencilik
Trabzon Vilayet Salnamelerinde Giresun’da bulunan madenlerden bahsedilmektedir. Giresun kazasına bağlı Akköy nahiyesi ile Bucak kazası sınırında demir madeni bulunmaktaydı. Bundan kara demir ve nal imal edildiğinden dolayı Bucak mal sandığına vergi veriliyordu.83 Ayrıca Trabzon Vilayeti başmühendisi tarafından yol çalışmaları sırasında bir mermer madeni bulunmuştu.84
XIX. yüzyılın ikinci yarısında Giresun madenlerinin yerli müteşebbisler tarafından işletilmediği, tamamının yabancı uyruklu kişilere ya da Osmanlı Devleti’nin vatandaşı olan gayrimüslimlere imtiyazlar verildiği gibi keşif amaçlı yabancı uyruklu kişilerin de geldiği görülmekteydi. Kaza dahilinde bulunan Yomrahisar ve Homurlu köylerindeki madenleri keşfetmek üzere Giresun’a gelen Belçikalı bir kişi çalışmalarda bulunmuş, bundan başka keşif çalışmaları için Almanya vatandaşı bir kişi de Giresun’a gelerek araştırmalar yapmıştır.85
Giresun’un Piraziz nahiyesi dahilinde Bozat köyünde simli kurşun ve nuhas madenleri bulunmaktaydı. Bu madenler için Mösyö Leonidis Zarifi’ye ruhsatname verilmiş, fakat verilen müddet içinde gereken çalışmaları yapmadığından ruhsatname İstatalı Solhanyan Agop’ verilmiştir. Akköy nahiyesi dahilinde Ada köyünde bulunan kurşun madeni için Kirkor Yakutciyan’a ruhsatname verilmişse de gereken çalışmalar yapılmamıştır. Keşap nahiyesi Çivriz köyünde bulunan simli kurşun için Mösyö Edvar Braciyoni tarafından bir kere müracaat edilmiş fakat tekrar başvurulmadığından bu maden içinde gerekli keşif çalışmaları yapılmamıştır. Akköy nahiyesi dahilinde Yaslıbahçe ve Yağmurca ile Keşap nahiyesinin Baya köylerinde bulunan simli kurşun için Agop Solhanyan’a ruhsat verilmiş, fakat araştırma yapılmadığından madenin durumu bilinmemekteydi.86 Bunlardan başka Keşap nahiyesinin Yivdincik köyünde zengin bir kurşun madeni bulunmaktaydı, bu
82
İlber Ortaylı, “19.Yüzyılda Trabzon Vilayeti ve Giresun Üzerine Gözlemler”, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim Makaleler 1, Turhan Kitabevi, Ankara 2000, s.129
83
Emiroğlu, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869, s.177
84
Emiroğlu, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1870, s.213
85
Karaman, a.g.t., s.158-159
86
Kudret Emiroğlu, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1888, C.XIII, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yay., Ankara 2002, s.315-321
madenin değer ve miktarını tespit etmek amacıyla araştırmalar yapılmış ve bu araştırmalar sonucunda burada çok zengin bir yatak olduğu tespit edilmiştir. Ancak madeni işletmek için gerekli izin alınamamıştır.87 Giresun’da manganez, bakır antimuan madenleri de mevcuttu.88
4.2. Giresun’da Ticaret
Giresun sanayide olduğu gibi ticari açıdan da çok gelişmiş bir şehir değildi. Giresun Ortaçağda fındık ticareti ile ön plana çıkmıştır ve Şebinkarahisar ile yol bağlantısı olduğundan hububat, maden ve dokuma ürünleri limandan ihraç edilmiştir. VII. ve VIII. yüzyıllarda Giresun’da Bizans’a ait bir ticaret bürosu vardı.89
Yakınçağda ise Giresun’daki ticari faaliyetler artmış ve Giresun önemli bir ticaret merkezi durumuna gelmiştir. 1800’lü yıllarda Giresun limanından şap madeni nakledilmiştir. 1805 yılında ise, Giresun limanına 1.378 kantar şap nakledilmiş, kantarı 81 kuruş olan şapın 200 kantarının satışı yapılmıştır. 90
1870 yılında Giresun’da 9 han, 230 dükkan, 42 mağaza, 3 boyahane, 2 basmahane varken 1871 yılında 1 gümrük, 1 telgrafhane, 10 han, 84 mağaza, 224 dükkan, 1 hükümet konağı, 1880’lerde ise 22 han, 392 dükkan bulunmaktadır.91
XIX. yüzyılda Giresun limanı çevrede yetişen ürünlerin deniz yolu ile diğer bölgelere gönderildiği bir limandı. XIX. yüzyılın sonunda Giresun’da dört önemli deniz nakliyat şirketi faaliyet göstermekteydi. Bu şirketlerin vapurları belirli gün ve haftalarda Giresun limanına bir veya iki kez uğrardı. 92
Konsolos Biliotti 1879 yılındaki raporunda Giresun’un sadece Ruslar tarafından, fındık için ziyaret edildiği ve bunun Taganrog’a sevk edildiğini söylemektedir. Ayrıca aynı rapora göre Giresun’un İngiltere’ye 81.968 £’a ulaşan ihracatının, 66.500 £’u fındıktan oluşmaktadır.93
1890 yılında Giresun limanından gerçekleştirilen ihracatın büyük bölümü, İstanbul, Mısır, Trieste, Marsilya ve Rusya’ya yönelikti. Ayrıca İngiliz şirketlerinin gönderdiği ürünler ile Osmanlı Devleti’nin diğer bölgelere gönderdiği ürünler önemli
87
Karaman, a.g.t., s.161
88
Emiroğlu, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1904, s.189
89
Emecen, “Giresun”, DİA., s.80
90
Karaman, a.g.t., s.126-127
91
Emecen, “Giresun”, DİA., s.82
92
Yurt Ansiklopedisi, “Giresun”, s.3119
yer tutmaktaydı. 1890 yılında Giresun kazasının ithal ettiği ürünler arasında kumaş, madeni eşya (bıçak vb.) demir eşya, buğday, boş çuval, hayvan postu, tütün, kireç, alkollü içecekler, çanak-çömlek, akaryakıt, tuz, kereste ve karpuz yer almaktaydı. İhraç ettiği ürünlerin büyük bölümünü fındık oluşturmaktaydı. Fındığı ise fasulye, hayvan postları ve balık yağı izlemekteydi.94
Konsolos Longworth’un 1896 yılı raporlarına göre Giresun limanının ihracat- ithalat kalem ve miktarları şöyledir:
Tablo:18 1896 yılı raporlarına göre Giresun limanının ithalat ve ihracat durumu İhracat bakliyat meyve Fındık kabuklu Fındık kabuksuz Fındık hasarlı
deri ceviz balmum toplam
115 £ 670 £ 65.416£ 59.960 £ 785 £ 4.800 £ 7.400.£ 1.240 £ 140.386 £ İthalat Kahve ve şeker Pamuklu vs. Cam, porselen
Petrol Tuz Sabun Şarap Tütün Toplam
11.260 £ 17.660 £ 1.190 £ 2.105 £ 3.120 £ 2.130 £ 1.240 £ 8.960 £ 47.665 £
Kaynak: PPA., Consul Longworth, Trebizond 14 May 1892.,ser, (reports on trade of Trebizond and Sivas) 1897 yılı, no:2069, s. 13’teki tablolar, Zkr. Ortaylı, a.g.m., s. 130-131
1904 Trabzon Vilayeti Salnamesinde ihraç edilen ürünler şunlardır: Fındık (ayıklanmamış), fındık içi, fındık çürüğü, ceviz (ayıklanmamış), badem ve çekirdek içi, balmumu, sebze, keten tohumu, fasulye, balık yağı, yün, deri, koyun, yumurta, çam tohumu, çeşitli eşyalar. İthal ettiği ürünler ise şunlardır: arpa ve mısır buğdayı, un, kahve ve şeker, çeşitli sebze ve meyve, kuru ve taze yemiş, zeytinyağı ve sabun, tire basma pamuk, manifatura ve yün, çuval kibrit ve mum, petrol gazı, tuz, demir çubuk, çelik çivi, bakır kalay, tuğla, kireç, porselen cam, kağıt, boya, kükürt, deri, tütün ve sigara. 95
94
Yurt Ansikloperdisi, “Giresun”, s.3119-3129