Osmanlılarda Nakibüleşraflık Kurumu

Selçuklular döneminde, Anadolu’ya gelip yerleşen seyyid ve şeriflerin neseplerinin kayıt altına alınması ve vergi muafiyetlerinin sağlanması gibi işle- rini takip eden görevliler tayin edildiği bilinmektedir.

Osmanlılarda da benzeri bir teşkilatın ortaya çıkışıyla ilgili ilk bilgiler Yıldırım Bayezid dönemine kadar gitmektedir. 802 Ramazanında (Mayıs 1400) seyyid ve şeriflerin işlerini takibi için ihdas edilen bu makama İshakiyye (Kazeruniyye) Zaviyesi postnişini Seyyid Muhammed Natta el- Hüseynî atan- mıştır.

Seyyid ve şeriflerin kayıtlarını tutan, vergi muafiyeti ve sair gibi imtiyaz işlerine bakan ve Osmanlı bürokrasisinde muteber bir konumda bulunan naki- büleşraflar ilmiye mensubu sâdât arasından seçilir ve İstanbul’da ikamet eder- lerdi. Taşradaki şehirlerde ise yine o yörelerdeki sâdât arasında muayyen bir sü- re için seçilen nakibüleşraf kaymakamları atanırdı.

Seyyid ve şeriflerin şecerelerinin kaydedilmesi ve sâdâttan olmadığı hal- de bu iddiada bulunanların cezalandırılması ve men edilmesi nakibüleşrafların başlıca temel göreviydi.

Biat, muayede, kılıç kuşanma, cülus ve veladet ile mevlit törenleri gibi merasimlerde nakibüleşrafların önemli bir yeri vardı ve şeyhülislam ile beraber ön sırada yer alırlardı.

445 _{VGMA., Def. Nu. 594/49.}

Padişahın iştirak ettiği seferlere nakibüleşraf da bir kısım sâdât ile katılır ve sancağ-ı şerifin yanından ayrılmazdı; diğer seferlerde kendisini temsilen alemdar katılır ve sancağı taşırdı. Ordu veya asker uğurlama ve karşılama tö- renlerine payitahtta nakibüleşrafın kendisi; taşrada ise nakibüleşraf kaymakam- larının katıldıkları anlaşılmaktadır.

XVIII. yüzyılda kazasker ile aynı resmi elbiseyi giyen nakibüleşrafların en belirgin farkları kavukları üzerine yeşil sarık sarmasıydı.

II. Abdülhamit dönemine kadar kendi ikametgâhlarında görevlerini de- ruhte eden ve yazışmalarını doğrudan sadrazam ile yapan nakibüleşraflara, bu dönemde Yıldız Sarayı civarında ayrı bir mekân tahsis edilmiştir. Hilafetin ilga- sıyla beraber nakibüleşraflık kurumu da ortadan kaldırılmıştır447_.

3-Unvanları

İslâm dünyasının her yanına yayılan bu sülale mensupları çeşitli zaman- larda ve mekânlarda muhtelif san ve unvanlarla anılmışlardır.

İslâm toplumunda asalet ve sosyal statü bakımından tanınmış ünlü aile- lerden birisine mensup olanlara “şerif” veya “eşrâftan” denilmekle beraber; bu şerif ve eşrâf unvanı başlangıçta daha çok Hz. Peygamber’in ehl-i beytine men- sup olanlara ve hatta Hz. Peygamber’in ceddi Haşim soyundan gelen Haşimîlere denilmiştir. Hicrî IV. (M. 900) yüzyılda Abbasîler zamanında oluşturulan “Ensab Nikabeti” isimli teşkilat ile şeriflik Ali b. Ebu Talib’e (İmam Ali evlâdı ve torunla- rına) ve âl-i Abbas’a unvan olmuştur448_{. Fatimîler zamanında (910-1171) Mısır’da} şerif unvanı Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin soyundan gelenlere mahsustu. Daha sonraları İmam Hasan evlâdına şerif ve İmam Hüseyin evlâdına seyyid denilme- si yaygınlaşmıştır449_{. Başlangıçta Ensab Nakibleri’nin Talibîlerle Abbasî aileleri-} nin secerelerini ayrı tuttukları ve Talibîlere nezaret ve defterlerini tutan nakibe Nakibü’t-Talibiyyin ve Abbasîler’inkine de Nakibü’l-Abbasîyyin denilmiştir450 ve bu iki ensab nakibliğinin daha sonra birleştirildiği anlaşılmaktadır.

Bu durumu, Osmanlı nakibüleşrâflarının tutmuş olduğu defterlerde iz- lemek mümkündür. Sözgelimi bu defterlerde Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin so- yundan gelenlerin şecereleri ve isimleri kayıtlı olduğu gibi âl-i Abbas’tan (Hz. Peygamber’in amcasının torunları) gelenler de kaydedilmiştir451_.

447 _{Şit Tufan Buzpınar, “Nakibüleşraf”, DVİA. C. 32, İstanbul, 2006, s. 323.} 448 _{İlmiye Teşkilatı, s.162.}

449 _{Mekke-i Mükerreme Emirleri, s.5.} 450 _{Mekke-i Mükerreme Emirleri, aynı yer.}

Nakibüleşrâflık makamına bağlı olmasalar bile Benî Haşim, Benî Abbas ve diğer halifelerin soyları da dinî aristokrasinin saygınlığından ve imtiyazla- rından yararlanmak için varlıklarını her fırsatta vurgulamışlardır. Sözgelimi 1700’lerde Suriye’de yaşamış olan Berber Bedirî’nin tutmuş olduğu günlükte Hz. Ömer’in soyundan gelen Farukîler’den ve Hz. Ebubekir’in soyundan gelen Sıddıkîler’den452 _{sıkça söz edilmektedir. Aynı durumu Anadolu’nun muhtelif} mıntıkalarında da izlemek mümkündür. Mesela, Siirt’in Tillo nahiyesinde Hz. Abbas’ın soyundan gelen kalabalık bir Abbasî topluluğuna, Cizre’de Haşimî soylulara ve Gümüşhane’nin yeni ismi Seyyid Baba olan Şiran kazasının Aluçlu karyesinde Hz. Ebubekir soyundan gelen Şeyh Yusuf bin Şaban’nın evlâdından Seyyid Nurullah Baba zaviyedâr ailesine rastlanılmaktadır453_{. Hatta Osmanlılar} devrinde diğer sahabelerin soyundan gelenlerin de dinî aristokrasiye dâhil edil- diği söylenmektedir454_.

Daha doğrusu Araplarda soy sop merakı çok yaygındır. İslâm toplu- munda ortaçağdan beri ve hatta bugün bile dinî aristokrasiye mensup olmanın bir imtiyaz ve servet kaynağı olması, diğer halife ve sahabelerin soyundan ge- lenlerin de bu hususiyetlerini ihmal etmeyerek özenle korumalarını sağlamıştır. Bu durumu biraz da çağın bu anlayışı pekiştirmiştir. Mesela, Osmanlılar Mekke ve Medine halkından Anadolu’ya gelmiş olan ve evlâd-ı Resûl’e nisbeti olma- yanlara bile kutsal topraklardan olmaları dolayısıyla gerekli yardım, ikram ve ihsanlarda bulunmuşlardır455_.

Kutsal topraklardan gelenlere gösterilen bu saygı456_{; Araplar’ın Birinci} Dünya Savaşı’ndaki bağımsızlık mücadelelerinden sonra Osmanlılar’ın da Arap

Yekün nefer : 15 Fî 21 Recep 983. Şeyh Hacı Cafer b. Şeyh Ramazan ez evlâd-ı Pir Hasan Rezzâkî,

Şeyh Pir Ali b. Şeyh Pir Taceddin min Kasaba-i Harput, Şeyh Mehmed b. Şeyh Ömer El-Abbasî, Şeyh Abdullah b. Şeyh Hüseyin El-Abbasî....".

452 _{Berber Bedirî'nin Günlüğü, s.67, 136, 137, 140, 141.}

453 _{Şeyh Yusuf b. Şaban'ın Temmuz 1431 (Zilka'de 834) tarihli vakfiye suretinde bu zatın Hz.}

Ebubekir neslinden olduğu belirtiliyor: "İnne sahibü'l-hayrat ve'l-hasanat Şeyhü'l-arifin kidvetü's- salikin kutbu'l-muhakkikin Şeyh Yusuf ibnü'l-merhum el-mağfur Şaban kuddise sırrahu'l-aziz min nesli Ebibekr radiyallahu anh....", Hasan Yüksel Kitaplığındaki Zilka'de 834 Tarihli Vakfiye Sureti.

454 _{Bekrî Alaeddin, Bir Çağın Öncüsü Abdulganî Nablusî: Hayatı ve Fikirleri, Çev.: Veysel Uysal, İnsan}

Yayınları, İstanbul 1995, s.30-31.

455 _{Mekke-i Mükerreme Emirleri, s.4. Ayrıca bkz., Münir Atalar, Osmanlı Devleti'nde Sürre-i Hümâyân ve} Sürre Alayları, Ankara 1991, s.10.

456 _{"XV. asrın ilk yarısında Anadolu'dan geçen Bertrandon de la Broquière, Mekke'den gelen bir ker-}

vanın önünde Kütahya'dan Bursa'ya gelirken, kendisini hacı zanneden bazı Türkler'in yolda elini ve elbiselerini öptüğünü söylüyor", Bkz. M. Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuruluşu, Ankara 1972, II. baskı, s.165

topraklarını kaybetmeleri üzerine, savaşın getirdiği acılar ve hayâl kırıklığı ile beraber kaybolmuş ve hatta “kavm-i necîbden” diye istihza konusu olmuştur.

Hz. Peygamber’in soyundan gelenlere verilen seyyid, şerif unvanlarının dışında Anadolu ve diğer Türk illerinde tarihte ve bugün daha başka farklı san ve unvanlarla anıldıkları görülmektedir. Türkistan, Özbek ve Kazak Türkleri arasında Hz. Peygamber soyundan geldikleri kabul edilen aileler veya kimsele- re “Hoca” denilmektedir457_{. Ahmet Yesevî’nin Hoca unvanıyla anılması da bu} yüzdendir458_{. Bugün Iğdır, Kars, Ağrı ve Anadolu’nun diğer bazı yörelerinde} seyyidler, “Emir” veya “Mir” unvanıyla anılmaktadır459_{. Tarihî kayıtlar da bu} söylemlerin eskilere dayandığını, hatta bunların yeşil sarıklarına “emirî sarık” adı verildiğini göstermektedir460_{. Elazığ, Erzincan havalisindeki seyyidlere yö-} rede “Evlâd-ı Resûl” denilmektedir461_{. Alevîlere ait bazı temel kaynaklarda} “Evlâd-ı Muhammed” tabiri de kullanılmaktadır462_{. Sâdât’tan olan hanımlara} da Iğdır gibi Anadolu’nun bazı bölgelerinde ve Azerbaycan’da Begüm denil- mektedir463_{. Yine tarihî kayıtlarda seyyidlere Alevî denildiği ve eskiden} seyyidlerın uzun saç bıraktıkları, buna telmihen de “Alevî saçlı” (uzun saçlı seyyid) deyiminin ortaya çıktığı ve hatta Sa’dî’nin Gülistân’ındaki bir hikâyede bunu açıkladığı belirtilmektedir464_.

XII. yüzyıldan itibaren Hz. Hasan soyundan gelenlere “Şerif” ve Hz. Hü- seyin soyundan gelenlere de “Seyyid” demenin yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Seyyid sülalesinden biri, bir şerifle veya bir şerif soylu, bir seyyid soylu ile ev- lendiğinde doğan çocuğa “Seyyid Şerif” denildiği Saltuknâme’deki tarihî kayıt- lardan anlaşılmaktadır:

“..şerif başına iki alâmet eyledi. Bir kızıl kim Hasanîler tonıdır...zirâ şerif atadan Hüseynî ve anadan Hasanî idi”465_.

457 _{Aşirbek Kurbanoğlu Müminov, "Mübeyyidiyye-Yeseviyye Alakası Hakkında", Kazakçadan Tercüme}

Eden: Aşur Özdemir, Bir, S.1 (1994), s.115-123.

458 _{Hoca Ahmet Yesevi'nin nesebi için bkz. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet}

İşleri Başkanlığı Yayını, Ankara 1984, s.61-86.

459 _{Mesela Iğdır'ın Evci Köyü'nde, yörede büyük tazim ve takdis gören Mir Muhtar Ağa lakaplı bir}

seyyid oturmaktadır. Iğdır’dan 25 yaşında hemşire Sefa Bağcı, 1996.

460 _{Mekke-i Mükerreme Emirleri, s.11.}

461 _{Keban ilçesi Zırkıbaz köyünden 70 yaşlarında, okur-yazar Dursun Doğan, 1965.} 462 _{Üveysilikten Bektaşiliğe, s.110-111}

463 _{Iğdır’dan 22 yaşında üniversite mezunu Özlem Aras, 1995.}

464 _{Külliyat-ı Sa'dî, Bombay, 1309, Gülistan, s. 47'den nakleden Abdulbaki Gölpınarlı, Velayetnâme:} Menakıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1990, s.143.

İ. H. Uzunçarşılı da, “Bir seyyid, şeriflerden bir kadın ile evlenirse onlar- dan doğan çocuğa seyyid-i şerif denilirdi.” ifadesiyle Saltuknâme’deki tarihî kaydı doğrulamaktadır.

Osmanlı toplumunda bir kadın evlendiğinde kocasının sosyal statüsüne dâhil olurdu, ancak nesebi seyyid veya şerif olan bir kadın evlendiğinde bu sta- tüsünü devam ettirdiği gibi doğan çocukları da bu imtiyazdan müstefit olurlardı. Zaman zaman terk edilmiş olsa da Abbasîlerden itibaren seyyid ve şerif- leri, toplumun diğer bireylerinden ayıran belirgin özellik, giyinmiş oldukları el- bisenin veya takınmış oldukları sarığın renginin çoğunlukla yeşil olmasıdır466_. Buna mukabil Abbasîlerin rengi siyahtır. Bundan dolayı edebî metinlerde siyahı ifade etmek için Abbasîlerin bayraklarının siyah renkli oluşundan telmihen “Abbasî alem” ve sarıklarının siyah olmasından da “Abbasî imame” deyimleri üretilmiştir. Fakat Anadolu’da Hz. Hasan soyundan gelenlerin kırmızı rengi kendilerine alamet olarak aldıkları, yukarıdaki Saltuknâme’den yapılan alıntı- dan anlaşılmaktadır467_{. Anadolu’da Hz. Ali’ye nisbeten kendilerine Alevî deni-} len kitleye “Kızılbaş” denilmesinin nedeni bu tarihi zeminde aranabilir. Osman- lılarda Mekke emiri, şerife gönderilen nâmelerin, keselerin, hil’atlerin ve havranîlerin yeşil renkli olduğu ve hatta yeşil renkte olmasına itina edildiği an- laşılmaktadır468_.

Abbasîlerden itibaren zaman zaman terk edilmiş olsa da Sâdât-ı Kirâm’a özgü olan bu yeşil rengi sarınmak için de müseccel seyyid olmak gerekiyordu. 10 Kasım 1577 (8 Ramazan 985) tarihli bir mühimme kaydındaki hükme göre, Şeyh Umur Karyesi’nde seyyidlik idddiasında bulunanların tahkik edilmesi ve seyyid olmayanların yeşil sarınmamaları için ilgili yerlerin kadılarına emir gön- derilmiştir469_{. Keza, Ocak 1593 tarihli bir belgede, Kayseri kadısının, Derviş Çe-} lebi ibni Gazi Çelebi adındaki birisine “Git nakibe hüccetini imzalat, ondan son- ra yeşil sarın!” dediği görülmektedir470_.