Osmanlı‟dan, Türkiye Cumhuriyeti‟ne Ekonomik Suç

Osmanlı Devleti‟nde 16. yüzyıla kadar, idari otoritenin güçlü bir örgüt yapısına sahip olduğu söylenebilir. Çağın koĢulları göz önüne alındığında devletin geliĢmiĢ bir bütçe yapısına sahip olduğu, ticaret, gümrük ve toprak yapısının denetimine özen gösterildiği görülmektedir (Aydın ve Yılmazer, 2007, s. 3-5). Devlet, toprak (tımar) ve ticari (narh) faaliyetleri çeĢitli sistemler aracılığıyla sıkı bir Ģekilde kontrol edip, böylelikle suç teĢviki için gerekli ortamı en aza indirgemiĢtir.

Osmanlı Devleti‟nde esnaf ve zanaatkârlar kendi içinde „Lonca‟ adı verilen örgütlenme yapısı oluĢturmuĢlardır. Bu Loncaların yarı resmi yöneticilerine de Kethüda adı verilmiĢtir. Kethüdalara yolsuzluk ve hile tespit ettiği esnafı cezalandırma yetkisi verilmiĢtir. Suçlu bulunana, esnafa teĢhir etme, falaka veya meslekten men etmeye kadar cezalar verilebiliyordu (Akbulut, 2000). Osmanlı Devleti‟nde fiyat ve kalite denetimi „narh‟ adı verilen bir sistem ile yönetilmekteydi. Bu sistem ile fiyat belirleme ve tekelci müdahalelere karĢı bir denetim ve standardizasyon oluĢturulmaktaydı. Ticari faaliyetlerde, tüketiciyi aldatacak davranıĢlar ve spekülatif müdahalelerden uzaklaĢılması istenmiĢ ve bu tür durumlar yasadıĢı kabul edilmiĢtir (Tabakoğlu, 2005, s. 73-75). Narha aykırı olan uygulamalarda, örneğin, gramaj ve büyüklük ayarlamalarında %5‟lik sapma normal görülür ve ceza konusu sayılmazdı (Genç, 2002), ancak ürün fiyatlarının yüksek olduğu baĢka bölgelere götürülüp satılması (ihtikar) yasaktı (Tabakoğlu, 2005, s. 272). Otorite genellikle bu tür ekonomik suçlarda ikaz eder ve bir daha yapılmamasını isterdi. Ancak narhtan sapma yüksek olduğunda eğer suçlu Müslüman ise hapse atılır, Gayri Müslim ise küreğe çekilirdi. Cezalandırma birkaç uyarıdan sonra verilir ve birkaç hafta ile birkaç ay arasında son bulurdu (Genç, 2002, s. 299).

Fatih Sultan Mehmet döneminde kaçakçılık ile ilgili önlemler alındığı bilinmektedir. Kaçakçılığın yoğun olduğu doğu bölgelerine ferman gönderilerek değerli madenlerin sınırdan çıkarılması yasaklanmıĢtır. Yine Fatih döneminde ticaret merkezlerine eski akçe ve gümüĢ yasakçıları gönderiliyor ve kuyumcuların kendilerine ayrılan gümüĢten fazlasını iĢlemeleri yasaklanıyordu. Bu durumun amacı ise gümüĢ eĢya kaçakçılığını önlemektir (Cem, 1999, s. 138-139).

16. yüzyıldan sonra mali sistem ile birlikte idari sistemde de sıkıntılar baĢ göstermiĢ ve devlet, otoritesini kaybetmeye baĢlamıĢtır. Devletin artan mali sıkıntıları kamu yöneticilerinin gelirlerine yansıyarak ekonomik baskılar oluĢturmaya baĢlayınca idari yapıda bozulmalar görülmüĢtür. Bu durum üzerine, yönetici ve memurların devlet imkanlarını kendi çıkarları için kullanmaları yaygınlaĢmaya baĢlamıĢtır (Aydın & Yılmazer, 2007). Devlet yönetimi, idari yapıyı düzeltmek için adaletnameler yayınlamıĢtır. adaletname, devlet otoritesi ve temsilcilerinin yetkilerini kötüye kullanmalarını engellemek amacıyla yayımlanan padiĢah hükmüdür. Halka ağır gelen angaryalar, olağanüstü nakdi ve ayni vergiler almaları, idarecilerin halktan zor kullanarak para ve mal toplamaları, kadıların görevlerini kötüye kullanmaları ve yapılan yolsuzlukları önlemek amacıyla çoğu kez adaletname yayınlandığı bilinmektedir (Bahadır, 2010). Hicri 1018 tarihli adaletnamede reayayı korumak amacıyla tefecilere karĢı bir takım önlemler alındığı görülmektedir2_{. Bu adaletname ile 10 akçeye 1,5 akçe}

olarak faiz oranı belirlenmektedir. Aynı adaletnamede karaborsacıların halka verdiği sıkıntılar dile getirilmekte ve bunlarla ilgili adaletnameye uymayan kiĢilere süresiz kürek cezası verileceği belirtilmektedir (Ġnalcık, 2005, s. 119).

Osmanlı Devleti‟nde kamu hizmetine girmek ya da bir baĢka yere nakil olmak isteyenler için, atama yetkisi olanların belli miktarlarda para veya mal alma hakları bulunmaktaydı. Devlet görevine talip olanlar belirli ücreti gözden çıkarmak durumunda idiler (Mumcu, 1969, s. 86-88). Vezir-i azamlar ve çevrelerindekilerin aldıkları para veya mal “caize” olarak adlandırılırdı (UzunçarĢılı, 1988). Bu durumun adlandırılır hale gelmesi kamu da ekonomik suçluluğun yaygın olduğunun bir göstergesi olabilir.

2 _{Buna göre görevlilerin adaletsiz davranıĢları sonucu reaya kötü duruma düĢmüĢ ve tefecilere baĢvurmak}

zorunda kalmıĢtır. Tefecilerden yüksek faizle borç alan reayayı, tefeciler istedikleri gibi kullanmakta eğer isteklerine karĢı gelmeleri durumunda, borçlarını geri ödeyemediklerinden dolayı hapse attırmaktadırlar.

Defterdar adı verilen ve mali yapının baĢında bulunan yüksek dereceli devlet memurları arasında, görevini kötüye kullananlar ya da baĢkalarının menfaatleri için zor duruma düĢenler de görülmüĢtür. Usulsüzlükler genellikle sikke basımı, vergi toplama gibi mali iĢlemlerde yapılmıĢ ve bu durum ayaklanmaya dahi neden olmuĢtur (Mumcu, 1969, s. 95-96).

II. Mahmut devrinde devlet kurumlarında köklü değiĢiklikler yapılmaya baĢlanmıĢ, böylelikle Tanzimat‟ın temelleri atılmıĢtır. 1838 yılında idari ve adli ıslahatları içeren iki kanunname yayınlanmıĢ, buna göre hediye, rüĢvet ve dostluk yoluyla kadı ve naipler haksızlık yapmıĢsalar, öncelikle aldıkları rüĢvetin geri verilmesi ve kendilerinin de cezalandırılacağı belirtilmiĢtir. Aynı kanunnamede rüĢvetin kesinlikle yasaklandığı, rüĢvet alan ve veren büyük, küçük her memurun rütbesinin düĢürüleceği eğer rüĢvet alan kiĢi memur değilse ihtar etme, suça göre hapis ya da dayak ile cezalandırılacağı belirtilmiĢtir (KeleĢ, 2005).

3 Kasım 1839‟da Gülhane Parkı‟nda Mustafa ReĢit PaĢa tarafından okunan Tanzimat Fermanı‟nda vergi ve rüĢvete dair düzenlemelerde yer almıĢtır. Fermanın ilanından sonra özellikle iltizam usulü3

üzerinde durulmuĢtur. Ġltizamı peĢin para ile alan kiĢilerin, yaptıkları masrafı karĢılamak için halktan zorla vergi topladıkları ve bu durumun yolsuzlukları teĢvik ettiği görülmüĢtür. II. Mahmut devrinde, yolsuzlukları ve rüĢveti önlemek amacıyla yapılan bir takım kanuni düzenlemelerin amaçlanan sonuçları vermediği gibi yolsuzluk ve rüĢvetin önüne geçmek de mümkün olmamıĢtır (KeleĢ,2005).

19. yüzyılda piyasa enstrümanlarının geliĢmesiyle birlikte borsalar kurulmuĢ ve ekonomik suçların çeĢitliliği artmaya baĢlamıĢtır. Ġstanbul‟da faaliyet gösteren ve

3 _{Tımar sisteminin bozulmasıyla ortaya çıkan iltizam usulü, devlete verilen bir miktar para karĢılığında}

çoğunluğunu gayri Müslimlerin oluĢturduğu Galata Bankerleri, piyasa oyuncuları konumunda bulunmaktadır. Bu kuruluĢların hisseleri genellikle küçük banker ve sarraflardan oluĢurdu ve Osmanlı Devletine yüksek faizli, kısa vadeli krediler ve avanslar sağlardı. Bu piyasa oyuncuları ellerindeki hisse senetleriyle, tefecilik yapar ve çeĢitli borsa oyunlarına baĢvurarak galata borsasında ani iniĢ çıkıĢlara ve bir takım spekülatif hareketlere neden oldukları görülmüĢtür (Kazgan, 2006).

1879‟da Düyun-ı Umumiye‟nin kurulması ile Osmanlı Devleti tahvilatının4

yenilenmesi sonucu galata bankerlerinin spekülatif kazançları azalmaya baĢlamıĢ ve çok geçmeden yeni bir gelir kapısı bulunmuĢtur. Hamburg Piyangosu adı verilen bu yeni yapıyı Hamburg‟lu bir grup banker düzenlemiĢtir. Bir süre sonra dünyanın çeĢitli ülkelerine kadar yayılan bu piyangonun en büyük özelliği yılda yedi kez çekiliyor olması ve verilen ikramiye sayısının çok olmasıydı. Bu piyangonun, Osmanlıya gelmesi çok uzun sürmemiĢ, galata piyasasında bayiliğini alan sarraf ve bankerleri zengin etmiĢtir. Piyangoya rağbetin çok olması nedeniyle bayiler istedikleri zaman fiyat artıĢı yapabiliyordu. Piyango almaya hak kazanan nadir kiĢilerden %10-15‟lere varan komisyonlar alınmaktaydı. Bayilerin bir çoğu, sahte piyango bileti satmakta ve türlü numaralarla halk kandırılmakta idi. Sonuç olarak Alman hükümetinin almıĢ olduğu bir kararla Hamburg piyangosu kapatılmıĢtır (Kazgan, 2006).

Osmanlı‟nın son dönemlerinde batıda meydana gelen kentleĢme oranındaki artıĢ, suç oranlarında da artıĢa neden olmuĢtur. Ġstanbul‟da ekonomik hayatın ve yaĢam biçiminin değiĢmeye baĢladığı Galata, Beyoğlu kesiminde hırsızlık, dolandırıcılık, yankesicilik suçları hızla artmaya baĢlamıĢtır. Osmanlı polisi de kısa zamanda suçla mücadelede deneyim kazanmıĢ, polis mekteplerinde suç türleri ile ilgili ayrıntılı eğitim

verilmeye baĢlanmıĢtır. Ayrıca Osmanlı polis mecmuasında suçlular fotoğraflarıyla teĢhir edilmiĢtir.

Bu dönemde dolandırıcılar “mantarcı” olarak adlandırılırdı. Ġki, üç kiĢiden oluĢan mantarcılar, genellikle konsolosluktan pasaport almaya çalıĢan, istasyon ya da vapur giĢeleri önlerinde bilet almaya çalıĢan insanları hedef olarak seçerlerdi. Mantarcılardan biri hedefe yaklaĢıp arkadaĢlık kurduktan sonra tuzağa düĢürülür ve dolandırılırdı. Mantarcıların yanında, iki yılda bir Ġstanbul‟a gelen Cezayir çingeneleriyle, Hasköylü Musevilerden oluĢan dolandırıcılara “tırnakçı” adı verilirdi. Bunlar sarraflara ve dükkanlara girer alıĢveriĢ yaptıktan sonra verilen para üstünü beğenmezler ve Osmanlıca bilmiyormuĢ gibi davranarak çeĢitli el maharetleriyle hırsızlık yaparlardı. Kalpazanlar, Osmanlı ve yabancı paralar basar, bu paraları uygun gördükleri esnaflar aracılığı ile piyasaya sürerlerdi. Osmanlı kolluk kuvvetlerini en çok uğraĢtıran suçlular kasa hırsızları ve kalpazanlar olduğu bilinmektedir (Toprak, 2008).