Orta Asya Cumhuriyetleri’nde Bölgesel İşbirliği

Günümüzde küreselleşme eğilimine paralel olarak dünyada çok sayıda bölgesel bütünleşme hareketleri kendini göstermektedir. Bölgeselleşme hareketleri neticesinde, benzer özelliklere sahip, aynı coğrafi bölge içerisinde olan ülkeler güçlerini birleştirerek pazarlık güçlerini artırmayı amaçlamaktadırlar.

Bu trende uygun olarak, Orta Asya Cumhuriyetleri hem kendi aralarında hem de bölge genelinde çeşitli entegrasyon faaliyetleri içerisindedirler. Ayrıca, ülkeleri işbirliğine gitmesini gerektiren bir çok etken bulunmaktadır. Başlıca etkenler aşağıdaki gibi özetlenebilir:

 SSCB’den miras kalan ekonomik ilişkiler faktörü; Birbirlerine bağlı kominikasyon ve ulaşım ağları, enerji, doğal gaz ve petrol boru hatları ülkeleri halen birbirine bağlı tutmaktadır.

 Coğrafi faktörü; Dünya ekonomisine hemen hemen birbirine yakın malları ihraç etmelerine rağmen, kendi aralarında işbirliği ve komşuluk ilişkileri devam etmektedir.

 Demografik faktörü; Orta Asya bölgesinde halen iş gücü ortak pazarı oluşturulmamıştır. Fakat belirli bölgelere devam eden iş gücü bazı bölgelerde böyle pazarın oluştuğunu göstermektedir. Ayrıca, bölge fazlasıyla iş gücüne sahiptir.

 Etnik faktörü; OAC’nin her birinin nüfusu çok çeşitli etnik grupları barındırmaktadır. Özellikle, Sovyet döneminde bölgenin etnik yapısı çok karıştırılmış ve bu etnik gruplar, her ülkenin belirli bir bölgesinde ve ekonomisinde yer edinmişlerdir. Günümüzde bu faktör halen ülkeleri birbirine bağlı tutmaktadır.

 Genel dışsal faktörler; Bölge çeşitli dış kuvvetlerin ilgi alanında olup Afganistan’daki olaylar bölgeye olumsuz etki etmektedir.

 Askeri yapısı faktörü; OAC’nin askeri gücü bireysel olarak halen zayıftır.  Dini faktörü; Tüm bölgede ağırlıklı olarak İslam dini inancı vardır.

 Tarihi bağlar faktörü; OAC, tarihte tümden veya bölgesel olarak Buhara Emiri, Kokand Hanlığı sonrası da Rusya İmparatorluğu ve SSCB altında kalmışlardır. (Olimova, 2000:56).

OAC’nin bölgedeki başlıca ekonomik ve politik entegrasyon faaliyetleri devam eden alt bölümlerde kısaca özetlenmektedir.

2.2.2.1 Bağımsız Devletler Topluluğu

BDT tüzüğünü imzalamamış ve kurucu üye statüsündedirler. Gürcistan da 2008 yılında BDT’den çıkışını istemiştir. (RFDİB; 2009:31).

2.2.2.2 Kolektif Güvenlik Teşkilatı

15 Mayıs 1992 tarihinde Ermenistan, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Tacikistan ve Özbekistan Kolektif Güvenlik Anlaşması’nı imzalamışlardır. Zaman içerisinde üye sayısında değişiklikler göstererek yedi üyesi bulunmaktadır. Üyeleri Ermenistan, Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Tacikistan ve Özbekistan’dır. (Safranchuk, 2007:117).

Teşkilatın amacı, bölgede kültürel, ekonomik ve coğrafik sınırların dış güçlerden ve uluslararası terörizmden korumaktır. Teşkilatın önemli faaliyet alanlarından biri de Orta Asya bölgesinde istikrarın sağlanmasıdır.

2.2.2.3 Şanghay İşbirliği Örgütü

1996’da Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından kurulan “Şanghay Beşlisi”nin devamı olarak 2001’de Özbekistan’ın katılımıyla uluslararası bölgesel işbirliği örgütüne dönüşmüştür.

Üye ülkeler:

 ABD’nin tek taraflı dünya egemenlik politikasına karşı dengeleyici bir unsur oluşturarak çok kutuplu bir dünya döneminin doğmasına,

 Orta Asya’da istikrar ve güvenliğin sağlanmasına,  Terörizmin ortadan kaldırılmasına,

 Ekonomik sorunların çözümüne,

 Orta Asya enerji kaynaklarının bölgesel düzeyde değerlendirilmesine katkı sağlamak amacıyla işbirliği içerisine girmişlerdir. (Büyükbaş, 2005:218).

2.2.2.4 Avrasya Ekonomik Topluluğu

Bölgede, belki de en etkili faaliyette olan bölgesel işbirliği çalışmalarından

biridir.

10 Ekim 2000 tarihinde, Beyaz Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya ve Tacikistan Avrasya Ekonomik İşbirliği Anlaşması’nı imzalamışlardır. Temelini BDT Ortak Gümrük Birliği oluşturmaktadır. 2000 yılında Özbekistan’ın üyeliği kabul edilmiştir. Birliğin amacı, ortak ekonomik pazarın ve gümrük birliğinin oluşturulması ve dünya ekonomik sistemine entegrasyonun sağlanmasıdır. (Naryshkin, 2008:15).

Birliğin öncelikli faaliyet alanları aşağıdaki gibidir:

 Ulaşım; Ortak tarifelerin oluşturulması, gümrük işlemlerinin kolaylaştırılması, yük taşımacılığının artırılması ve ortak kurumların oluşturulması,

 Enerji; Orta Asya’nın hidroenerji potansiyelinin bölgesel düzeyde rasyonel kullanımının sağlanması, su ve enerji kullanımındaki sorunların çözümü ve Ortak Enerji Pazarı’nın oluşturulması,

 İş gücü göcü; Göç eden iş gücüne ekonomik ve sosyal güvenliğin sağlanması, sorunların çözümü ve denetimi,

 Sanayi ve tarım; Topluluğun tarım politikalarının uzlaştırılması, Ortak Pazar ve gerekli kurumsal yapının oluşturulmasıdır.

Topluluğun izlediği politikalarda AB’nin birleşme süreci örnek olmaktadır. Nitekim, 2007 yılında üye ülkeler Ortak Gümrük Birliği için hukuki temelini atmışlardır. (Tokaev, 2007: 12). Ortak Gümrük Birliği çerçevesinde Rusya, Beyaz Rusya ve Kazakistan kesin anlaşmaya varmışlardır. İzlenen yolda hayata geçirilen uygulamalar ise:

 İkili anlaşmalarla serbest ticaret yürütülmektedir.

 Topluluk içinde üretilen mallara gümrük vergileri kaldırılmıştır.  Malların varış noktasında dolaylı vergiler sözkonusudur.

 Birlik içi ortak gümrük tarifesi oluşturulmuş ve uygulanmaktadır.

 Topluluk üyelerinin gümrük yasaları tek düze getirilmektedir. (AETPA, 2007:58).

Yapılan çalışmalar sonucunda, mal tedavülü 2001 yılında 29 milyar $’dan 2008’de 135 milyar $’a yükselmiştir. 2006 yılında Rusya ve Kazakistan’ın önderliğinde 1,5 milyar $’lık sermaye ile Avrasya Kalkınma Bankası kurulmuştur. Topluluğun diğer üyelerinin de zamanla katılması beklenmektedir. (Yazev, 2009:20).

Avrasya Kalkınma Bankası’nın temel görevi, topluluk içinde öncelikli yatırımların hayata geçirilmesidir. Bu çerçevede, Tacikistan ve Kırgızistan’ın hidroenerji potansiyelini etkin kullanmak amacıyla 2008 yılında Tacikistan’da Santguda-I Hidroelektrik Santrali’nin inşaatı tamamlanmış ve Santguda-II HES’nin inşaatı devam etmektedir. Ayrıca, 1990’lı yıllardan beri inşaatı bekleyen Rogun HES’nin tamamlanması için finansman çalışmaları yürütülmektedir. Kırgızistan’da da Kambarata-I ve Kambarata-II HES’nin inşaatı için gerekli finansman sağlanmış ve inşaası için çalışmalar başlatılmıştır. (Rapota, 2007:18, EBRD, 2008:56).

Bu gelişmeler ile birlikte bölgede yaşanmakta olan su krizinin çözülmesi de amaçlanmaktadır.

Yine, bölgenin enerji kaynaklarının transfer kısıtlığının çözümü için Trans- Hazar doğal gaz boru hattının inşaatı kararlaştırılmıştır. (Rapota, 2007:18)

Avrasya Ekonomik Topluluğu’nun gündeminde dış dünya ve diğer ekonomik entegrasyonlarla da işbirliği söz konusudur ve öncelik arz edenler arasında BDT, AB, APEC ve İslam dünyası entegrasyonları vardır. Özellikle son yıllarda hızla büyüyen Çin ve Hindistan ile ilişkiler ağır basmaktadır. (Zverev, 2009:39).