Ordunun Türkiye siyasi tarihindeki yerinin bugün gelinen laik/ anti- laik kutuplaşmasında ciddi bir etkisi olduğu açıktır. Darbeler kadar ordunun hangi statüyle, neye dayanarak darbe yapabildiğini, darbenin demokratik açılıma katkı sağlayacağı kanaatine nasıl vakıf olabildiğini, ordunun nasıl resmileşmiş bir siyasal görüşü olabildiğini anlamak gerekmektedir. Bu yüzden de ordunun siyasal özerk yapısına kısaca değinmek faydalı olacaktır.
Türk Ordusunun kuruculuğundan/kuruluşundan kaynaklanan koruyucu işlev, aynı zamanda orduya prestij sağlamış ve özerk bir kurum olabilme imkânını beraberinde getirmiştir. Ordu, koruyucu görevinden yola çıkarak değişik zamanlarda ve değişik tehditler altında olunduğunu ileri sürerek siyasal süreçlere müdahil olma hakkını kendinde görmüştür. Bu müdahalelerin giderek gelenekselleşmesi ve koruyucu işlevin darbeler
yoluyla karar alabilir olması ile Türkiye’de ordunun yeri ve etkinliği giderek tartışılmaya başlanmıştır. Çünkü ordunun karar verebilir olması demek, demokratik sistemin ihlali demektir. Ordu, halk tarafından seçilmiş bir kurum olmadığından dolayı, aldığı kararlar için halka karşı doğrudan bir sorumluluğu yoktur ve bu yüzden de ordunun sivil yönetim kararlarında halk hesap sorma hakkından mahrum bırakılabilmektedir. Örneğin: Milli Güvenlik Kurulu’nun (MGK) içeriği ve ilgilendiği işler 1982 yılında değiştirilmiştir. 1961’de milli güvenliği de ilgilendiren işlerde ordunun görüşlerini ifade edebileceği bir kurum olarak tasarlanmışsa da, 1971’deki muhtıra da görüşlerinin hükümete tavsiye niteliği taşımasına karar verilmiştir. 1982’de ise MGK, bakanlar kuruluna tavsiyede bulunur, bakanlar kuruluda bu tavsiyeleri öncelikli olarak ele almak durumunda kalmıştır. Ordu, 1980’lerden sonra koruyucu rolünün yanı sıra güvenlikle ilgili meselelerde ortak karar alıcı bir özelliğe sahip olmaya başlamıştır. Bu da ülke yönetiminde seçilmişlerin meşruiyetini ciddi olarak sekteye uğratmaktadır.
Ordunun var olduğunu belirttiğim özelliği olarak üç nedenden kaynaklanmaktadır. Birincisi, ordu ulusun kurucusu ve sembolüdür. Batılılaşmanın öncüsü cumhuriyetin kurucusudur, dolayısıyla hassas bir yapıdır. İkincisi, Türk ordusu demokrasi ve sivil yapıyı kabul etmektedir. İktidarda kalıcı olmak üzere ya da iktidarı ele geçirmek amacıyla darbe yapmaz. Siyasal alanda bir varlığı varsa bunun görünür olmasını istemez, açık müdahaleden hoşnut değildir. Demokrasiyi zayıflatma veya sivil otoriteyi ele geçirme gibi herhangi bir girişimi olmamıştır. Üçüncüsü, Türk
ordusu asker-sivil ayrımını yok etmez.104 Doğrudan müdahale hem ordunun
demokrasi anlayışına hem de mesleki bütünlüğe aykırıdır. Türk Halkı da bu açıdan evrensel standartlar ölçütünde seçilmiş bir iktidar talebinde bulunmaktadır.
104 Ümit Cizre-Sakallıoğlu, “The Anatomy of the Turkish Military’s Political Autonomy,”
Yukarıdaki koşullar dikkate alındığında ordunun bir özerkliğe sahip olması kimi gruplar için olağan hatta olması gereken sayılabilir. Ordu, mesleki anlamda bağımsız ve kendi iç meseleleriyle ilgili kararları özerk alan olabilir. Mesele demokratik bir ülkede ordunun “yönetimsel özerkliğimi koruyorum” derken kendi karar alma yetkisini arttırıp,
hükümetin yetki alanını daraltması ihtimalinden kaynaklanmaktadır.105
1980 darbesinde Türk ordusu eskisine nazaran daha katı bir hiyerarşi anlayışı içinde tek vücut hareket etmiştir. Çok partili dönemden bugüne kadar gelinen süreçte ise, ordunun ağırlığı rejim üzerinde hissedilirken, 1983’ten sonra sivil hükümetlerle ordu arasındaki ilişki ordunun dolaylı yollarla sivil yönetime müdahalelerine rastlanmaktadır. 1983’ten bu yana ordu, yasal/anayasal, tarihi/kültürel ve yapısal gerçekler ile mekanizmaları kullanmak suretiyle taleplerde bulunmuş, politika telkin etmiş, yeri geldiğinde siyasetçilerin “kulağını çekmiştir.”
Türkiye’de sivil-asker sınırlarının hiç geçirgen olmamasının siyasi açıdan iki anlamı vardır: Birincisi, ordu, rejimin meşruiyetini ve iktidarını kabul etmekle, siyasi hayattaki ağırlığını maskelemek zorunda kalmış yani tedirginlik yaratmamaya özen göstermiştir. 1982 anayasası bir yandan kişisel hak ve özgürlükleri sınırlarken, ordunun siyasal sistemdeki veto gücünü arttırmıştır. İkincisi ise, ordunun siyasetteki baskın konumunun gerekçesi ulusal çıkarların bekçiliğini üstlenebilmesidir çünkü bu çıkarlar içinde milli birliğin korunması en öncelikli olandır ve bu ordunun görevidir. Ayrıca ordunun toplumla arasına belli bir mesafe koymasının da iki nedeni vardır: İlk olarak, devletin resmi ideolojisi olan Kemalizm’in istediği ideolojiyi korumayı kendisine görev bilmesi/vermesidir. İkinci olarak da,
Türk ordusu kendisini siyasal ihtilafların üzerinde algılamaktadır.106 Bu
105 Cizre-Sakallıoğlu, “The Anatomy of the Turkish Military’s Political Autonomy,” ss.
155-64.
106 Cizre-Sakallıoğlu, “The Anatomy of the Turkish Military’s Political Autonomy,” ss.
yüzden de gerektiğinde toplumu hiçe sayarak, yapılması gerekenin ne olduğuna tek başına karar verebileceği bir güce sahip olduğuna inanmaktadır.
Türk ordusunun 1980 sonrasında siyasi özerkliğinin artmasında en büyük rolü, 1980 öncesinin siyasi kriz ortamında yaşanan büyük otorite boşluğu oynamıştır. Ordu, siyasi açıdan güç kazanmıştır, bunun da nedeni kriz durumlarında taşları yerli yerine oturacak başka bir aktör bulunamamasıdır. Benzer bir nedenle ordunun gücünü pekiştiren de, Türkiye’de demokrasiye geçişi mümkün kılacak geniş tabanlı bir ulusal diyalog için gerekli uzlaşma geleneğinin olmayışıdır. Cumhuriyet ordusunun yukarıda sözünü ettiğim konumlanışı da düşünülecek olursa, askerin gölgesini üzerinde hisseden sivilin, iktidarda seçilmişlik meşruiyeti ile askerin toplum nazarındaki meşruiyeti arasında sıkışıp kalmasına neden
olmaktadır.107 Bundan dolayı ordunun gücünü sınırlamak Türkiye’de hiç
kolay olmamaktadır. Bunun için yasal/anayasal değişiklikler gerekmekle birlikte, tek başına bu da yeterli olmayacaktır. Orduyu sivil denetime almaktaki güçlülüğün bir diğer nedeni de, sivil güçlerin mevcut güç oluşumunu yeterince sorgulamayışı ya da kimi zaman ordunun bu gücü kullanabilmesinin bazı grupların işine gelmesinden kaynaklanmaktadır. Ordu ve toplumun büyük bir kısmı için resmi ideoloji, Kemalizm ve laiklik demek olduğundan ordunun siyasetteki bu elastik yapısı kimilerince görmezden gelinebilmektedir.
Demokratik sistemlerde iktidarların merkezileşme amaçları karşısında yeltenecekleri olası güç ilişkilerinden korunmanın yolu sivil toplum örgütleri olmalıdır. Ordunun en büyük yanılgısı ise, tıpkı 1960 ve 1980 darbelerinde darbenin muhatapları ve yandaşlarının yerlerini değişmesi gibi, Kemalist rejimi korumakla görevlendirildiğini söylerken, zaman zaman
107 Can Dündar, “Ordu ve Siyaset,”4 Temmuz 1998,
rejimi tehdit ettiğini düşündüğü gruplar arasında konjonktüre bağlı olarak yer değişikliği uygulayabileceğini düşünmüş olmasıdır. Darbelerde yok edilmesi amaçlanan grupların bir sonraki darbe için araç edinilmesi ya da araçsallaştırılmış grubun bir sonraki darbenin amacı haline gelmesi ordunun elastiğimsi siyasal hareket alanın genişliğini göstermektedir.
Aslında Türkiye gibi ülkelerde geçmişten gelen “muhalif olanın dışlanması” geleneğine ve iktidar partilerinin zaman zaman vesayet rejimini aratmayacak politikalara başvurmalarına rağmen anayasada herkesin, her kurumun görevleri tanımlanmış olduğundan “hesap sorma ve vermeye yönelik sorgu mekanizması” bulunmaktadır. Ancak sorun tam da Türkiye’nin demokrasiden çok demokrasinin temeli olduğunu düşündüğü Kemalizm ve onun da temeli sayılan laiklik anlayışına odaklanmasından kaynaklanmaktadır. Türkiye’de gerek patronaj ve korporatist ilişkiler sonucu, gerekse ordunun dayandığı siyasal kültür sonucu ordu siyasete dâhil olabilmektedir. Bu dâhiliyet, darbeye doğrudan olmasa da, dolaylı olarak demokratik katılımın zaman zaman rejim için feda edildiği dönemlerde bireylerin çıkar çatışmalarını ve siyasi görüşlerinde kutuplaşarak, muhafazakârlaşmalarının bir nedeni olmaktadır.