Ombudsmanın görevleri, türleri, isimlendirilmesi ve işlevsel yetkileri gibi birtakım sahip olduğu özellikleri ülkelerin çeşitli yönetim yapıları sebebiyle farklılıklar gözetmekte ve böylelikle evrensel bir ombudsmanlık kurumunun varlığından söz edilememektedir55. Ancak ülkelere göre kendine özgü olması ombudsmanlık kurumunun yayılmasını engellememiştir. Caiden ve arkadaşlarının verdikleri örnekteki gibi, ülkenin özelliklerine göre iyi işleyebilmesi için kurum hazır olarak alınmamalı, uygun bir şekilde bedene göre diktirilmelidir56.
Kurum dünya ülkeleri geneli coğrafyası, kültürel, siyasi ve sosyal yapısına bağlı birçok değişim göstermesine rağmen birtakım ortak özellikleri de bünyesinde barındırmaktadır.
54 Hasan Tahsin Fendoğlu, Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık), Ankara 2011, s. 61-62.
55 K. Heede, European Ombudsman: Redness and Control at Union Level, Kluwer Law International, Hague- The Netherlands, 2000, s. 80.
56 Caiden G.E., Macdermot N., Sandler A., The Institution of Ombudsman, International Handbook of the Ombudsman I: Evolution and Present Function, ed. CAIDEN G.E., 3-21, Greenwood, Westport – Connecticut, 1983.
21
Ombudsmanlığın özellikleri incelenirken 2 ayrı açıdan bakılmalıdır. Bunun sebebi ombudsmanlığın içinde bir takım kişisel özellikleri barındırdığı gibi kurumsal özelliklere de sahip olmasıdır57.
• Kişisel Özellikleri: Ombudsman olacak bireyin sahip olması gereken birtakım özelliklerdir.
• Kurumsal Özellikleri: Ombudsmanlığın başlıca bir kurum olabilmesi için bünyesinde barındırmak zorunda olduğu özelliklerdir.
1. Kurumsal Özellikleri
a) Dayanağını Anayasa veya Kanundan Alması
Ombudsmanlık müessesesi dünyanın birçok ülkesinde kaynağını anayasadan almış olsa da kanunla da düzenlenen ülkeler oldukça fazladır. Bu güç ombudsmanlık kurumunun diğer devlet kurumları içindeki gücünü ve saygınlığını arttırmakla birlikte tarafsızlığını ve bağımsızlığını da bir güvenceye bağlaması açısından oldukça vazgeçilmez bir özellik sunmaktadır58. Ombudsmanlığın ilk doğuş yeri olan İsveç ve aynı zamanda Finlandiya, Danimarka, İspanya gibi ülkeler hem yasal hem de anayasal düzenlemeler ile kurumu hukuksal güvenceye almışlardır.
b) Yasama Organı Tarafından Seçilmesi
Ombudsmanın ülkenin en yüksek mevkiisi nezdinde atanması temel özelliğidir. Dünya ülkeleri genelinde yasama organınca yani parlamento tarafından atama işlemi yapılsa da İngiltere’de kraliçenin seçmesi, Fransa’ da Bakanlar Kurulu tarafından seçilmesi gibi birtakım istisnalar dışında görevden alınma işleminin her ülkede parlamento tarafından yapılması zorunludur.
Kurumun başında yer alan ombudsman, parlamento tarafından seçilmiş olsa da parlamento karşısında da bağımsız olması şarttır. Ombudsmanlığın yasama tarafından seçilmesindeki amaç, kuruma yürütmenin müdahalesini önlemektir.
57 Ümit Arklan, “Bir Kamu Denetim Sistemi Olarak Ombudsman ve Türkiye’de Uygulanabilirliği”, Selçuk İletişim Dergisi, 2006, s. 86.
58 Martin Oosting, ‘’Asya Ombudsmanları Üçüncü Konferansı Açılış Konuşması’’, (çev. Numan Aksakal), Denetim Dergisi, Yıl 14, S. 103, Macau, Ekim-Kasım-Aralık 1999, s. 26-27.
22
Ombudsmanlığın bu özelliği, kuruma meşruiyet kazandırdığı gibi temsili olarak bir nitelikte kazandırmış olur59.
c) Bağımsız Olma Özelliği
Ombudsmanlığın dünya ülkeleri genelinde ortak özelliklerini incelediğimizde kişi ve kurumlara karşı bağımsız olma özelliği oldukça ön plana çıkmaktadır. Bağımsızlık, dışarıdan herhangi bir müdahale olmaksızın işlem görüp, görüş bildirme anlamı taşımaktadır.
Kurumun bağımsız olması onu yönetsel ve politik birtakım baskılardan korur ve aynı zamanda işlemlerini serbest bir şekilde yapmasına da olanak sağlar. Faaliyetlerinin görev süresi boyunca bir başka kurum veya kuruluş tarafından yönlendirilmesi, emir ve talimat alması, yaptığı işlerde denetlenmesi ve bu işlemlerden sorumlu tutulması kurumun ilkelerine aykırıdır60. Kurumun bu özelliğe sahip olması ona yargıçların bağımsızlığında olduğu gibi tam bir bağımsızlık yetkisi vermemektedir.
Kurumunun başka bir güce karşı “de facto” ya da “de jure” olarak bağımlı olması halinde, kamu yönetimi denetim mekanizmalarından biri olan ombudsmanlık kurumu olarak nitelendirilemez. Bu durumun, kurumdan beklenen faydalı işlemlerin aksine bir takım kötü sonuçlar doğuracağı bir gerçektir. Kurumun kendi yaptığı yasal metinler, dokunulmazlık statüsü, sadece kendi görev alanındaki işlerle ilgilenmesi, atanma şekli ombudsmanlık kurumunun bağımsızlığını gerçekleştirmesi için sayılabilecek en önemli etmenlerdir61. Kurum kesinlikle özel bütçeli bir yapı şeklinde örgütlenmelidir. Aksi halde kendisini yürütmenin kontrolü altına girmekten ve az bütçeli küçük bir kurum olma tehlikesinden kurtaramayacaktır.
59 Cengiz Akın, ‘’Cumhuriyetimizin 75. Kuruluş Yıldönümünde Yönetimin Denetlenmesinde Yeni Bir Denetim Yolu: Ombudsman (Yüksek Yönetim Denetçisi)’’ TİD, Yıl 70, S. 421, 1998, s. 524. 60 Zehra Odyakmaz, "Çağdaş Bir Denetim Mekanizması olarak Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık) Kurumunun Türkiye İçin Gerekliliği ve Diğer Benzer Kurumlarla Karşılaştırılması", Kamu Yönetimi Yönetim-Siyaset Sorunlar ve Yeniden Yapılanma, Editörler Yrd. Doç. Dr. Yüksel Koçak, Atıl Cem Çiçek, Ankara, SFS Grup Yayınevi, Eylül 2011, s.100.
23 d) Tarafsız Olması
Ombudsmanlık kurumunun siyasal tarafsızlık özelliğine sahip olması halk tarafından kuruma duyulan güvenin zedelenmemesi açısından oldukça önemlidir. Bu güvenin zedelenmemesi içinde ombudsmanlık partizanlıktan ve taraflı davranmaktan tamamen uzak olmalıdır.
Ombudsman herkese eşit mesafeli ve siyasi açıdan tarafsız davranarak kararlar almalıdır. Aldığı kararlarda halka eşit muamelede bulunarak bireyler arasında ırk, din, dil, milliyet, yaş ve cinsiyete bakmaksızın adalet çerçevesinde ayrımcılıktan kaçınmalıdır. Ombudsmanın parlamento üyesi olamaması ve ücret karşılığında herhangi bir işte çalışamaması tarafsızlığını güvenceye almak için gidilen birtakım kısıtlamalardır62.
e) İdareyi Denetleme Özelliği
Ombudsmanlık, herhangi bir şikâyet almaksızın kendiliğinden harekete geçerek bir konuyla ilgili inceleme ve denetleme yapabilmeleri için oldukça geniş yetkilerle donatılan bir kurumdur. Yaptığımız bu tanıma dünya ülkelerinden istisnai bir örnek verecek olursak; ombudsmanlığın ilk kuruluş yeri olan İsveç ve uzun yıllar İsveç’in bir parçası olan ve benzer yönetim sistemine sahip olan Finlandiya’da ombudsmanlığın denetleme yetkisi sadece idareyle sınırlı kalmamakta, yargı kararlarında ve yargı organlarının birtakım yargısal işlemlerinde de denetleme yetkisi bulunmaktadır.
Ombudsmanlık kurumunun yetkisi dahilindeki kurum ve kuruluşları düzenli olarak ya da ani bir şekilde denetimde bulunma hakkı vardır. Bu denetimlerin ombudsman açısından yararı durumu yerinde görüp daha hızlı bir şekilde çözüm bulmak iken, denetlenen kuruluş açısından ise her an yapılabilecek denetlemeye karşı daha düzenli ve titiz bir çalışmaya sevk edilmesidir63.
62 Djahan Muradova, Ombudsmanlık Kurumu ve Türkiye’de Uygulanabilirliği, (Danışman: Yrd. Doç. Dr. İpek Özkal Sayan), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013, s. 81.
63 Murat Demirci, Ombudsmanlık Kurumu ve Türkiye’de Uygulanabilirliği, (Danışman: Yrd. Doç. Dr. Haydar Efe), Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013, s. 18
24 f) Kararların Bağlayıcı Olmaması
Ombudsmanlığın, diğer kurum ve kuruluşlarda kendi isteği veya halktan gelen bir şikâyet üzerine yaptığı denetimin sonunda verdiği kararların hiçbir bağlayıcılığı yoktur. Bu sebepten ötürü, denetim sonucunda verilen ombudsman kararına idare tarafından uyulmamasının hiçbir hukuki yaptırımı bulunmamaktadır.
Ombudsmanlık kurumunun araştırma, bir soruna düzeltici işlem önerisinde bulunma ve bulduklarını kamuoyuna bildirme ve birtakım tavsiyelerde bulunma hakkı olduğu gibi yönetsel kararları ve işlemleri kaldıramama ve değiştirememe, yönetimin bizatihi yerine geçip işlem yapamama gibi bu kurumu diğer yargı organlarından ayıran bazı özellikleri de vardır64.
g) Ulaşılabilir Olması
Kurumun masrafsız, kolay ve hızlı ulaşılabilir, hiçbir ritüel veya şekil şartı olmaksızın başvurulabilir olması diğer yargı organlarından üstün ve tercih edilebilir olmasını sağlayan özellikler arasında sayılabilir. Sayılan bu özellikler o ülkede ombudsmanlığın daha hızlı benimsenmesine katkı sağlayacağı gibi kurumun etkinliğinin artmasında da olumlu bir etkisi olacaktır. Ancak bazı ülkelerde istisnai bir durum olarak kuruma direkt ulaşılabilirlik yerine yapılacak olan başvuru iki aşamalı bir yöntem şeklinde karşımıza çıkmaktadır.
Fransa ve İngiltere’de iki aşamalı başvuru uygulanmakta olup İngiltere’de bu ilk olarak Avam Kamarası üyelerinden herhangi birine başvuruda bulunduktan sonra ikinci aşama olarak Parlamento Komiserine şikâyette bulunulabilir65.
2. Kişisel Özellikleri
Ombudsman olacak bireyin belirli uzunlukta bir mesleki hayatının ve üst düzey bir muhakeme yeteneğinin olması, yönetim konusunda da oldukça bilgili olması gerekmektedir. Kişinin karşılaşacağı politik sorunlar karşısında azami sürede
64 Avşar, Ombudsman İyi Yönetilen Türkiye İçin Kamu Hakemi, s.77.
65 Odyakmaz, “Çağdaş Bir Denetim Mekanizması olarak Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık) Kurumunun Türkiye İçin Gerekliliği ve Diğer Benzer Kurumlarla Karşılaştırılması”, s.100.
25
üstesinden gelebilmesi için iyi bir hukuk eğitimi alması da şarttır66.
Ombudsmanlığın bağımsızlığını koruyabilmesi için kişisel özellikleri arasında yüksek öğrenimi bitirmiş olması, yaş taahhütünü doldurmuş olması, siyasi bir kimliğinin olmaması, halk tarafından sevilen benimsenmiş bir kişi olması ve seçkin bir kesimin üyesi olmasını da sayabiliriz67.
Gammeltoft’un ombudsman olacak bireyin kişisel olarak taşıması gereken özellikleri ile ilgili görüşü;
“Genel olarak profesyonel kariyerlerinin ortasında bulunmayan kişilerin ombudsmanlığa atanmaları iyi bir düşüncedir. Deneyimler göstermektedir ki, bağımsızlığını koruyabilmesi ve sürdürebilmesi için ombudsman, tercihen kıdemli yargıçlar, üniversite profesörleri, avukatlık yapanlar ya da yönetimdeki görevine geri dönmeyi düşünmeyen üst düzey yöneticiler arasından seçilmelidir.”68.