İsteme, emir, varsayım vs. gibi işlevlerde kullanılan –A işaretleyicisi, Türkçede yükümlülük ve bilgi kipliği olmak üzere iki ana gruba ayrılan kiplik teorisinde pek çok işleve sahiptir. Bunların haricinde de bağlama göre zaman ve görünüş gibi farklı dilbilgisel işlevlere de sahip olabilir.
–A işaretleyicisinin, –Ar işaretleyicisiyle bir araya gelmesinden, yeni görünüş ve kiplik anlamlar meydana gelmiştir. –Ar ol-A yapısı, genel ifadelerde kullanıldığı için eylemler, zaman düzleminde bir noktada işaretlenmez.
1. Görünüş İşlevi
-Ar ol-A yapısının bazı kullanımlarında sürerlik bildirdiği görülmüştür.
Eylemlerin sınırlararası bir bakışla gözlemlendiği örnekler şu şekildedir:
(1) [Bir sözcü, ‘Abduʼl-Muṭṭalib bin Hāşim ile konuşmaktadır]
…(Arapça metin) ya‘nì zemzem ḳuyusın ḳazġıl eyitdüm zemzem nedür eyitdi kim ḥācılar andan su içer Ḳureyşüñ ḳurbānları yir[i] ḳatında Ḳarınca köyi ḳatında kim ḳarġa öte durur ve burnıyla anuñ yirin ḳaḳa durur ola ve ol…(KE, 165/5-7, s.146)
‘..zemzem kuyusunu kaz dedi. Zemzem nedir dedim. Dedi ki, hacılar oradan su içerler Kureyş kurbanlarının yanında Karınca köyü yakınında bir karga ötüp durur ve burnuyla zemzemin yerini gagalayıp duruyor olur.’
(2) [müellif aktarıyor]
…pes dünin oyanuḳ olanlar tañrıya yalvarup aġlaşu durur olalar ġāfiller uyḳuda ola…(KE, 38/15, s.81)
‘..geceleyin uyanık olanlar Allah’a yalvarıp ağlaşıp duruyor olurlar. Gafiller ise uykuda olurlar.’
(1) ve (2) nolu örneklerde, eylemler süreç halinde gözlemlenmektedir.
Örneklerde dur- tasvirî fiilinin kullanımını görmekteyiz. -a dur- yapısı, kılınış özelliği olarak sınır vurgulamayan1 bir yapı olduğu için yani sürerlik ifade ettiği için, bu anlamı birleşik çekim yapısına dahil etmiştir. dur- fiilinin üzerine gelen –Ur işaretleyicisi, biçimsel açıdan sürerliği ifade ederken, olmak yardımcı fiili üzerine gelen –A işaretleyicisi, sürerliliği pekiştirmek için kullanılmıştır. (1) nolu örnekte zemzem suyunun çıkarıldığı köyde, kargaların zemzemin bulunduğu yeri gagalayıp durduklarından bahsedilmiştir. Bu süreç halindeki eylem zaman düzlemine yayılmıştır. Aynı şekilde (2) nolu örnekte de gece uyanık olanların Allah’a dua ettiklerinden ve bunun sürdüğünden bahsedilmiştir. Eylemlerin başlangıç sınırları aşılmış ve süreç halinde gözlemlenmektedir. olmak yardımcı fiilinin çekimde kullanılması, sürerliliği kuvvetlendirmiştir. Bu yapı, bir durumun sürekli olduğunu ve başlangıçtan beri devam ettiğini göstermektedir.
2. Kiplik İşlevi
-Ar ol-A birleşik çekimli yapısı, –A işaretleyicisinin bulunmasıyla daha çok kiplik anlamlar üretmiştir. Bu yapı, cümle içerisinde yan tümcelerde kullanımına az rastlanmakla birlikte, daha çok ana tümcedeki yargıyı sonlandıran çekimlerde kullanılmıştır.
2.1. Emir Kipliği
Eyleyici odaklı bir kiplik türü olan emir kipliği, önermede sunulan eylemin, konuşucuya dıştan gelen bir yükümlülükle sunulmasıdır.
(3) [müellif aktarıyor]
…dördünci ṣıfat budur kim dervìşligin setr ėdici ola hìç kimseye iḥtiyācın bildürmeye aḥvālinden şikāyet ḳılmaya yaḫūẕ mürüvvet ehli ola elinden ni‘meti gidüp dervìş ola bayaġı ‘ādet üzere taḥammül perdesi altında ṣabr u ḳanā‘at birle dirilür ola ḫalḳ anı bay sanup ḥālinden bì-ḫaber ola işbu ṣıfatdan kim ḥaḳ Ta‘ālā buyurur…(MR, s.353)
‘..dördüncü sıfat şudur ki dervişliğin örtücü olsun, kimseye ihtiyacını bildirmesin, halinden şikayet etmesin ya da insanlık sahibi olsun, elindeki nimeti gidip derviş olsun, adet olduğu üzere tahammül perdesi altında sabır ve kanaat ile yaşıyor olsun, halk onu zengin zannedip halini bilmesin, bu sıfatlardan dolayı Allah buyurur…’
Yukarıdaki örnekte Allah’ın, dinleyicilere yönelik güçlü bir yönlendiriciliği vardır. Yani insanların bu kurallara uyması emredilmiştir. Allah’ın statü üstünlüğü, ondan gelen sözlerin de insanlar tarafından bir buyruk olarak algılanmasını sağlamıştır.
2.2. İhtimal kipliği
Bilginin gerçeklik değeri hakkında veriler sunan, bilgi kipliği türlerinden birisi de ihtimal kipliğidir.
(4) [Eyüp peygamber anlatıyor]
…pes dönüp evüme vardum ve bularuñ andıçun mālumdan kefāret virdüm şol ḳorḳudan kim ḥaḳsuz yire tañrıya and içerler ola didüm…(KE, 332/1, s.229)
‘..evime vardım, bunların yemini için malımdan bedel verdim, şu korkudan ki haksız yere Allah’a and içiyor olurlar diye.’
(4) nolu örnekte, ihtimal anlamında, cümlenin diğer bağlayıcı unsurlarının da katkısı olmuştur. Konuşucunun malından bedel vermesi, haksız yere Allah’a yemin ediyor olabilme korkusudur. Yemin etme ihtimaline karşılık Eyüp peygamber, malından bedel vermiştir. Onun böyle düşünmesi ise gerçek olup/olmadığı bilinmeyen bir ihtimal üzerinedir.
2.3. Varsayım kipliği
Bilgi kipliği içerisine dahil edilen varsayım kipliği, bilgi konusunda, gerçek veya gerçek dışı düzlemde bir tasarım sunar.
(5) [Süfyān’ın halife ile konuşması]
…ḳaçan bu beglerden ya bularuñ a‘vānlarından bir kimse bulara yol sorsalar kendüleri ṣaġıra vururlardı muḳayyed olmazlardı şol ḳorḳudan ki şāyeẕ bir kimseye ẓulm ėtmege gider ola bulara yol göstermegile aña mu‘āvenet ḳılup günāhında şerìk ola…(MR, s. 517)
‘..ne zaman beylerden ya da bunların orta yaşlılarından bir kimse bunlara yol tarifi sorsa bilmiyorlarmuş gibi yaparlardı, onları önemsemezlerdi. Şu korkudan ki eğer bir kimse zulm etmek için gidiyor olsa bunlara yol göstermekle ona yardım edip, kötülüklerine ortak olurlar diye.’
(6) [Allah buyuruyor]
…ramażān orucın ḳaṣdıla fesāda vėre ya cimā‘la yā yėmegile ya içmegile bir nesneden ki ‘ādetde ol yėnilür ola ya devāyiçün içilür ola bularda ḳażāyıla keffāret bile vācib olur…(MR, s. 551)
‘..Ramazan orucunu kasıtlı olarak cinsel ilişkiyle ya da yemek içmekle bozar, bazı şeyler adet olduğu için yenilir olsa ya da deva için içilir olsa bunlar kaza edilebilir.’
(7) [Allah buyuruyor]
…buġday ve arpa daḫı şol nesneler ki ādem oġlanlarına ġıdā olur anları şehirden ṣatun alup ya şehre yaḳın kūylerden ki anlaruñ ḥāṣılı şehre gelür ola andan alup ẕāḫìre ḳıla…(MR, s.559)
‘Buğday ve arpa insanoğlu için gıda olurlar. Bunları satun alıp ve ya şehre yakın köylerden onlardan elde edilen şeyler şehre geliyor olsa, ondan satın alıp biriktirin.’
(5), (6) ve (7) nolu örneklerde –Xr ol-A yapısı, geleceğe (her zaman değil) yönelik varsayımlar meydana getirmiştir. (5)’ nolu örnekte, ‘şayez’ bağlayıcı unsuru, cümlede varsayım kipliğine zemin hazırlamıştır. (5) nolu örnekte, yol tarif eden halka yardım edilmediği, bunun sebebinin, o halkın başka bir halka zulmetmesi halinde onların günahlarına ortak olma korkusu olduğu belirtilmiştir. Bu bir varsayımdır. Çünkü halka gidip zulmedilmemiştir. Bu önerme sadece tedbir amaçlıdır. Bu varsayımlar cümlede gerçekmiş gibi kabul edilip bunun sonucunda meydana gelen olaylardan bahsedilmiştir.
2.4. Çıkarım Kipliği
Kanıt kipliği içerisine dahil edilen çıkarım kipliği, algısal ve aklî delile dayalılık şeklinde ikiye ayrılır. Algısal delile dayalı çıkarımda, elde edilen deliller, duyular yoluyla elde edilirken, aklî delile dayalı çıkarımlarda, deliller akıl, idrak yoluyla elde edilmiştir (Kılıç 2005: 73). –Xr ol-A yapısının sahip olduğu çıkarım kipliği, aklî yollarla elde edilen kanıtlardır.
(8) Ḳanḳı sulṭānda ki ḥiddet var ola
Ḫāṣ u ‘ām andan ḳamu ḳorḳar ola (G, 9215, s.689)
‘Hangi sultanda hiddet var ise her sınıftan insan ondan korkar olur.’
(8) nolu örnekte bir ülkenin hükümdarında hiddet olması halinde halk ve zengin kesimin ondan korkmaya başlayacağı anlatılmaktadır. Burada varsayıma dayalı aklî bir çıkarım söz konusudur.