• Sonuç bulunamadı

I. BÖLÜM

I.1. PERİFRASTİK YAPILAR VE TÜRLERİ

I.1.1. Birleşik Çekimli Yapıların Oluşum Biçimleri

Birleşik çekim yapılarının, farklı türlerde oluşum biçimleri bulunmaktadır.

Bazı araştırmacılar ad+fiil, ad+ad birleşmesi şeklinde kurulan yapıları, perifrastik yapı olarak adlandırırken, bazı araştırmacılar fiil+fiil (imek, olmak vs.) birleşmesi şeklinde oluşan yapılara da bu adı vermiştir.

8 Türkçede çekim dizgesinde en fazla üç zaman, görünüş ve kip işaretleyicisi bir çekimde yan yana kullanılabilmektedir. Bu sayı dörde çıkamamaktadır. Morfolojik yapı buna izin vermemektedir. Örn:

gitmiş olacaktım, gelecek olsaydı, *gelir olsaymıştı vs.

I.1.1.1. Ad+Fiil Biçiminde Kurulanlar

Ad+fiil birleşmesi şeklinde oluşan birleşik çekimli yapılar, şu şekilde ifade edilmiştir: “ Ad+fiil birleşmesi şeklinde ortaya çıkan perifrastik yapılar baba ol- (≠

babala-, babalaş-, babalan-) ya da sintetik yolla ifade edilemeyen hareket kavramlarının ifadesine veya sintetik usulde karşılığı mevcut zayıflamak=zayıf düşmek vb. hareket kavramlarının, az veya çok, bir anlam ayırtısıyla ifadesine imkan tanırlar” (Karabeyoğlu 2010: 1). Karabeyoğlu burada, farklı bir anlam ayırtısı derken, olmak yardımcı fiilinin cümleye kattığı anlamın farkına varmıştır.

Ad+fiil biçiminde kurulan birleşik çekim yapıları, isimlerin yüklem olarak kullanımları için tasarlanmış yapılardır. İsimlerin yüklem olarak kullanılması için çeşitli vasıtalar bulunmaktadır. Ad+fiil şeklinde oluşan birleşik çekim yapıları da bu yöntemlerden birisi olarak kullanılmaktadır.

I.1.1.2. Ad+Ad Biçiminde Kurulanlar

Ad+ad yapısında kurulan birleşik çekimler, bir kelimeyle ifade edilebilecek yapıların, birden fazla kelimeyle ifade edilmesi sağlanarak, çeşitli pragmatik işlevler için kullanılır. Bu yapılara günlük dilden ziyade, edebi dilde rastlanır ve bu yola başvurularak anlatımın daha da güçlendirilmesi sağlanır. Ayrıca konuşma dilinde, üst bir makama, rütbeye seslenilirken ya da nezaket gereği bu yapıların tercih edildiği gözlenir. Bunların oluşum biçimleri sıfat+ad, zamir+ad şeklinde olabilir. kısrak-dişi at, kitabım-benim kitabım, güzelim-güzel kızım, yayımlamakta olduğunuz kitap vs.

gibi kullanımlar buna örnek gösterilebilir.

Bu çalışmada, isim+fiil veya isim+isim birleşimindeki perifrastik yapılar kapsam dışında tutularak, sadece fiil+fiil şeklinde oluşan olmak yardımcı fiiliyle kurulan birleşik çekimli yapıların, oluşumu ve işlevleri üzerinde durulmuştur.

I.1.1.3. Fiil+Fiil Biçiminde Kurulanlar

Bu yapıların oluşum biçimlerini üç kısma ayırabiliriz:

1. Tasvirî fiiller (-ebil-, -eyaz-, -edur- vs.) 2. imek fiili ile yapılanlar

3. olmak fiili ile yapılanlar

Türkçede zaman, kip, görünüş işaretleyicileri aynı eylem üzerinde araya görevli bir sözcük girmeden yan yana bulunamaz.9 Bunu araya giren imek fiili ve olmak fiilinden anlayabiliriz. Bu yapılar zaman, kip ve görünüş ifadelerinin bir biçim olarak sözdizimsel düzlemde ortaya çıkmasına katkı sağlar. Bu fiillerden imek fiili eski bir fiil gövdesi olan ermek fiilinin günümüze ulaşmış şeklidir. Asıl anlamı

‘olmak’ olan bu fiil, zamanla semantik anlamından sıyrılarak (anlam boşalmasına uğrayarak), bağımsız biçimbirimken, ekleşerek günümüzde sıfır biçimbirime (Ø) doğru bir gelişme göstermiştir (bkz. Gramerleşme Bölümü s. 86 ).

Tasvirî fiiller, bir zarf-fiil işaretleyicisinin araya girmesiyle ana fiile bağlanmış olan, belli seviyelerde gramerleşme süreci yaşayarak bağlandığı fiile çeşitli kılınış ve kiplik anlamlar katan, birleşik çekim dizgeleri oluşturan yapılardır.

Faruk Gökçe (2013: 1), bunları art fiiller olarak adlandırmış ve bunların birleşik fiil yapısında çeşitli kılınışsal ve görünüşsel değişimler yarattığını dile getirmiştir (bkz.

Tasvirî Fiiller Bölümü s. 56 ).

Fiil+fiil şeklinde olmak fiiliyle kurulan birleşik çekimli yapılar ise, hem cümleye semantik anlam katmakta, hem bir araya gelmesi mümkün olmayan

9 Türkçede bir biçimbirim zaman, kip veya görünüş anlamlarına sahip olabilirken, birden fazla biçimbirim araya bir yardımcı fiil almadan kullanılamaz. Örn; *gelmişecekti.

işaretleyicilerin bir araya gelerek, olaya farklı zaman ve bakış açısı boyutlarını ifade etmekte, hem de konuşurun tutumunu yansıtan çekim öbeklerinin kurulmasını sağlamaktadır. Bu durumu Aslı Göksel şöyle ifade etmektedir: “Türkçedeki olmak yardımcı fiilinin işlevleri aynı değildir. Bazı durumlarda morfolojik bir tampon gövdesi görevi görürken, bazı durumlarda ise cümlenin yorumlanmasına katkı sağlar” (Göksel 2001: 151).10

olmak fiiliyle yapılan birleşik çekimler, hem fiilin dilbilgisel anlamına katkı sağlar, hem de basit yapılarda tek bir işaretleyiciyle verilen zaman, görünüş, kiplik ifadelerine farklı bir boyut katar, bağlamda anlam zenginliği yaratır. Gerçek dünyada var olan çeşitli olay, olgu ve durumları karşılamamızı sağlar.

(3a) Deniz, akşamları eve erken gelirdi.

(3b) Deniz, akşamları eve erken gelir oldu.

Yukarıdaki örneklerde (3a) ve (3b)’deki birleşik çekimler, birbirlerinden hem morfolojik, hem de semantik açıdan farklıdır. Birisinde imek fiili kullanılmış, diğerinde ise olmak yardımcı fiili ile birleşik çekim yapısı oluşturulmuştur. Her iki yapı da üzerlerine aynı işaretleyicileri almalarına rağmen, anlamları farklıdır.

(3a)’ da, geçmişte yaşanmış, süreç bildiren ve artık yaşanmayan bir olay sunulmuştur. Yani Deniz’in akşam eve erken gelmesi olayı, geçmişte sürmüş ve konuşma anına göre geçmişteki bir noktada bitmiştir. Konuşma anında olay yaşanmamakta, olayın geçmişteki görünümünden bahsedilmektedir. (3b)’de olmak fiili ana fiilden sonra kullanılmış, (3a)’da imek fiilinin üzerine gelen –DI (geçmiş) zaman işaretleyicisini üzerine almıştır. Ana fiil ise sadece –Ir görünüş işaretleyicisini üzerine almıştır. Bu durumda olmak fiili, cümledeki anlamı tamamıyla değiştirmiştir.

10 “In Turkish the behaviour of the auxiliary verb ol is not uniform. In certain cases it acts a morphological buffer stem, in other cases it contributes to the interpretation of the clause.”

Buradaki olmak fiili, imek fiili gibi anlamını kaybetmemiş, başlama ve süreklilik görünüşünde, oluş kılınışında bir fiil olarak anlamını korumuştur. Bu yüzden (3b)’deki anlam, eylemin yakın geçmişte başlayıp, şu anda devam ettiğini ve söz konusu olayın hala devam ediyor olduğunu ifade eder. Deniz’in eve gelmesi geçmişte başlamış ancak konuşma anında da devam etmektedir. Eylemin bitmişliğine dair bir bilgiyi bağlamdan çıkaramayız. Ayrıca olmak fiiliyle kurulmuş olan birleşik çekim yapısında, bir halden başka bir hale geçiş anlamı söz konusudur. Burada Deniz’in akşam eve geç gelmesi çok önceden olan bir olay değil, geçmişte başlamış ve günümüzde devam eden gelme halini anlatan bir ifadedir. Bu da gelme eyleminin alışkanlık haline gelmeden önceki durumuyla (gelmeme durumu) farklılık gösterir.

Yani durumda bir hal değişimi yaşanmıştır. Bu bilgiler ışığında, gelirdi çekimindeki –IrdI yapısını ve gelir oldu çekimindeki –Ir oldu yapıları sahip oldukları dilbilgisel anlam açısından birbirlerinden farklıdırlar ve bu yapıları form (kip, biçim) olarak düşünmek ve işlevlerini sıralamak gerekir. Çünkü olmak fiili burada bağımsız bir birim değil, ana fiile bağlı olarak yargıyı sonlandıran bir unsurun parçasıdır.

Bazı durumlarda ise olmak fiili, morfolojik yapının bir gereksinimidir.

(4a) Görmüş olacağım.

(4b) *Görmüş-(e)ceğim

Yukarıdaki örneklerde bazı eklerin yan yana bulunmasına (4b) morfolojik yapı izin vermez. Bu yüzden *görmüşeceğim, dilbilgisel olmayan bir yapıdır.

Genel açıklamalardan sonra, fiil+fiil şeklinde olan ve olmak yardımcı fiiliyle kurulan birleşik çekim yapılarıyla ilgili olarak konunun tarihçesi ve bu konuda çalışanların yaklaşımları değerlendirilecektir.