Olay Örgüsü

Olay örgüsü, metnin diğer unsurlarından bağımsız değerlendirilemez. Yazar, eserini meydana getirirken malzemesini hayattan alır fakat hikâyesini anlatırken gerçek hayatta olduğu gibi kronolojik bir sıra takip etmek zorunda değildir. Olayları, kendi dünya görüĢü ve sanat anlayıĢı doğrultusunda seçme ve ayıklamaya tabi tutar. Olayların bir kısmını özet- leyerek geçebileceği gibi, diğer bir kısmını da ayrıntılara girerek uzun uzadıya anlatabilir. Ġstediğinde olayların sırasını da değiĢtiren yazar, olayları gerçek hayattakine uymayan ya- pay bir diziye yerleĢtirerek alıĢılmıĢı kırar (Moran, 2009: 183).

Hikâyesini seçme ve ayıklama sürecinden geçiren yazar, olayları sebep sonuç iliĢkisi içinde belli bir sıraya koyar. Olay örgüsüne aynı zamanda vaka zinciri, bu zincirde kendi baĢına bir anlamı olan ve aynı zamanda bütün içinde bir anlam taĢıyan olaya ise vaka hal- kası denir. Bu iĢlem biraz da halkaların birbirine geçirilmesine benzer. Halkaların birbirine bağlanmasıyla istenilen uzunlukta bir zincir oluĢturulması gibi, olayların da sebep-sonuç iliĢkisi içinde birbirine bağlanmasıyla olay örgüsü veya vaka zinciri oluĢturulur. Her bir vaka halkası, kendinden öncekinin sonucu, kendisinden sonrakinin de sebebidir (ÇetiĢli, 2004: 59).

Şâh u Gedâ‟nın giriĢinde, ġâh‟ın tanıtımına yer verilmekle birlikte, asıl hikâye

Gedâ‟nın tanıtımıyla baĢlar. Büyük bir âlim olan Gedâ, her türlü hünerde usta olup devrin fazîletli kimseleri arasındadır. KonuĢmaya baĢladığında, hikmet sahiplerini susturacak ka- dar bilgilidir. Rüyasında ġâh‟ı (dönüĢtürücü öge) görmesi üzerine, Gedâ‟nın kurulu düzeni bozulur. Buradan itibaren, bozulan düzen karĢısında Gedâ‟nın tavırlarını takip baĢlar. ġâh‟ı rüyasında gördükten sonra dünya muhabbetinden tamamen sıyrılır. Sevgilinin aĢkıyla ken- dini kaybeden Gedâ, okumayı yazmayı bırakarak sevgilinin zikriyle meĢgul olur. Gedâ, acılar içinde sevgilisini aramaya koyulur. At Meydanı‟nda ġâh‟ı görmesi üzerine ikinci olay halkası baĢlar. Merak unsuru devreye girer. Burada karĢılaĢtığı birine ġâh‟ın kim ol- duğunu sorduğunda adamın söyledikleri, eserin nasıl geliĢip sonlanacağının kısa bir özeti gibidir: Bu güzelin ayrılığının sınırı yoktur. Zulmü o kadar çoktur ki düĢmanının bile onu sevmesini istemez:

Hicrinüñ yoķdurur hįç oranı

DüĢmānum daħı sevmesin anı (ġG: 681)

Asıl eylemler dizisi buradan itibaren baĢlar. Gedâ, ġâh‟ı gerçek hayatta da gördükten sonra bütün dostlarını terk eder. Normal olmayan davranıĢlarda bulunur. Dostlarının yar- dım teĢebbüslerini reddeder. Yolda ġâh‟la karĢılaĢması üzerine hikâyenin nasıl bir seyir izleyeceği daha da belirginleĢir. ġâh, Gedâ‟ya istiğna gösterir. Onun çektiği acılara mer- hem olmak bir yana, öfkeyle karĢılık vererek derdini daha da arttırır. ġâir buraya kadar hikâyeyi kronolojik olarak anlatır. ġimdinin düzeni Gedâ‟nın, ġâh‟tan ayrı ızdırap içinde bir hayat geçiriyor oluĢudur. Buradan itibaren olay örgüsü bütünlüğünü kaybeder. Olaylar kronolojik olmanın yanı sıra, birbirinden bağımsız kesitler hâlinde ilerler. Hikâyenin bö- lümlerini baĢlıklar hâlinde veren Ģâir, olaylar arası geçiĢ cümlelerine ihtiyaç hissetmez.

Satranç oynayanları izleyen Gedâ, sürekli ġâh‟ın adını zikrettiğinden sevgilisinin kim olduğu orada bulunanlar tarafından anlaĢılır. ġâh‟ın vefâsızlığını bilen dostları, tekrar Gedâ‟yı bu sevdadan vazgeçirmeye çalıĢırlar. Rakiplerin devreye girmesiyle olaylar tekrar hareketlilik kazanır. Rakiplerin hilesine aldanan ġâh, Gedâ‟dan Ģehri terk etmesini ister. Yapılan hile beraberinde yeni bir değiĢimi getirir. ġâh‟a âĢık olmakla düzeni bozulan Gedâ‟nın, ġâh‟ın bu isteği üzerine yeni düzeni de bozulur. Yıllarca gurbette aĢk acısı çeken Gedâ, bunları yaĢamasına sebep olan rakiplere beddua eder. Gedâ‟nın bedduasıyla hepsi genç yaĢta ölür. Uzaktan da olsa ġâh‟ı görmek isteyen Gedâ, ona mektup yazar fakat olum- suz cevap alır. Dostları Gedâ için çözüm üretmeye devam ederler. Sevgilisini kınayarak

ondan uzaklaĢtırmaya çalıĢırlar fakat bu da çözüm olmaz. Ay ve güneĢten yardım bekleyen Gedâ, onlardan cevap alamayınca Allâh‟a yönelir. Bu an, dönüĢüm noktasıdır:

Olmadı mihr ü mehden aña devā ǾĀķıbet ħoĢ tedārük itdi Gedā

Gördi kim fürķat oldı ŧūl u dirāz

Ḳıldı ol bį-niyāza Ǿarż-ı niyāz (ġG: 1198-1199)

Cān u dilden niyāz idince Gedā

Ĥācetini ķabūl itdi Ħudā (ġG: 1225)

Duası kabul olan Gedâ, bir iki yıl içinde Allâh‟ın yardımıyla sevgilinin bulunduğu Ģehre tekrar gelir. ġehre geldiğinde karĢılaĢtığı tellal, dua etmesi karĢılığında, onu ġâh‟a götürür. Gedâ‟nın duası, yeni bir sürecin baĢladığını haber verir. Uzun bir müddet olaylar tekdüze seyreder. Gedâ, ġâh‟la karĢılaĢabilmek için farklı formüller geliĢtirir. Olaylar hep bu eksende geliĢir. Bir değiĢim ve dönüĢümden söz edilemez.

ġâh‟ın latîfeden hoĢlandığını bilen ve onu sevindirmek için cılız bir atla onun evine kadar giden Gedâ, ġâh‟ı güldürmeyi baĢarır fakat asıl maksadına yine ulaĢamaz.

ġâh ve arkadaĢları, bahar mevsimi geldiğinde gül bahçesini ziyaret ederler. Onlardan önce bahçede olan Gedâ, onlara görünmemek için bir köĢeye saklanır. ġâir, Gedâ‟nın böy- lesi güzel bir mevsimde ġâh‟la karĢı karĢıya gelmesini uygun bulmamıĢ olmalıdır.

Gedâ‟nın hastalandığı bölümde mevsim sonbahardır. Ölmeden önce ġâh‟ı görmek is- teyen Gedâ‟yı bir dostu ġâh‟a götürür. ġâh‟ın onu atıyla çiğnetme sınırına getirmesi, Gedâ için büyük bir iltifat olur.

Rakipler hikâyeye tekrar dâhil olduklarında vakit gecedir. Ayrılığa tahammül ede- meyen Gedâ, bir gece kendisini kaybeder. Kıyafet değiĢtirerek ġâh‟ın eĢiğine gider. Hile ile ġâh‟ın selâmını alır. Yapılan hile, olay örgüsünde yeni bir değiĢim yaĢanacağını haber verir. Hilenin büyüklüğü de değiĢimler üzerinde etkilidir. Oracıkta bir gazel okuyan Gedâ‟nın bahtı açılır. ġâh, onu yanına çağırtarak ona vefâ gösterir. Zaman zaman ona ba- kıĢlarıyla ve tavırlarıyla ihsânda bulunsa da bu kadar büyüğünü daha önce yaĢatmamıĢtır. Çok zaman geçmeden araya giren rakip kavuĢmaya engel olur. Anlatıcının araya girerek Gedâ‟nın yedi yıldır ġâh‟a âĢık olduğunu söylemesi zaman konusundaki belirsizliği gide- rir.

Bir gün yolda Gedâ ile karĢılaĢan ġâh, onu evinde ziyaret ederek ihsânda bulunacağı bahanesiyle Gedâ‟yı evinden çıkmamaya ikna eder. ġâh‟ın bu hilesi yeni bir düzenin ha- bercisidir. Eve kapanarak dert ve mihnet içinde ġâh‟ın gelmesini bekleyen Gedâ için, bu- radan itibaren aylarca devam edecek yeni bir düzen baĢlar. Bu düzenin kırılma noktasının neresi olduğu belirtilmemiĢ olsa da, Gedâ için asıl dönüĢüm noktası burasıdır. Bütün yaĢa- nılanlardan maksat, Gedâ‟yı bu noktaya getirebilmektir. Hayatın hakîkatini idrak eden Gedâ, mecâzdan hakîkate geçmiĢtir. YaĢadığı çalkantılardan kurtulmuĢ, hayatı dengelen- miĢtir.

Şâh u Gedâ‟da kurgu, Ģiddetli aĢktan kaynaklanan çaresizlik ve bunun getirileri üze-

rine oturtulmuĢtur. Esere dengeli bir giriĢ yapıldığından ve baĢlangıçta Ģahıslar açıkça tanı- tıldığından olayları anlamlandıramama gibi bir problemle karĢılaĢılmaz. Gedâ‟nın tam bir mukabele göremeden yaĢadığı ızdırap dolu aĢkının nasıl neticeleneceği ve Gedâ‟nın bu uğurda geliĢtirdiği formüller, merak unsurunu canlı tutar. Konular arası geçiĢlerin konu baĢlıklarıyla sağlanması, akıcılığı zedeler. Bölümün özeti mahiyetindeki bu baĢlıklar, oku- yucuyu konuyla ilgili bilgilendirdiği için merak ögesini olumsuz etkiler. Olaylar arasındaki geçiĢlerin tam bir bağlantı kurulmadan yapılması, nedensellik ilgisinin sağlam bir Ģekilde kurulmadığını ve olayların geliĢigüzel sıralandığını gösterir. Bölümler arasındaki bu geçiĢ- ler, olayların rastgele seçildiğini, Ģâirin eserini sağlam bir Ģekilde kurgulamadığını gösterir. Eseri istediği sonuca götürmek isteyen anlatıcı, bunu gerçekleĢtirebileceği birtakım olaylar kurgular.