Okul Eğitiminde Eleştiri

Okulda çocuklara eleştiri eğitiminin verilmesindeki amaçlardan bazıları; “Öğrencilere verilecek eleştiri öğretimiyle; insanların dikkat etmedikleri şeyleri görme ve açıklama, eserin ön yapı elemanları arasındaki ilişkileri çözümleme, backgroundundaki (arka planındaki) anlamları yorumlamayıp toplum için önemini yargılayarak bir sanat eserinin anlaşılmasında kolaylıklar sağlama gibi bir eleştiri kültürü edinmelerine yardımcı olunabilir. Sanat eleştirisindeki asıl amaç, bir çocuğun estetik tepkisini “kısa bir bakış” atmaktan “daha sürekli” anlamlı bir bakışa dönüştürmektir” (Özsoy, 2005: 35).

Eleştirinin çocuklara kazandırılmasında; çocukların toplumsal ve kişisel farkındalıklarının artırılmasının yanında toplumda katılaşmış kural, gelenek-görenek ve bilgileri de eleştirme yoluna gidip yanlış edinimleri bulup doğruya ulaşma yoluna gitmelerini sağlamaktır. “Eleştirel etkinliğin hedeflerinden biri sanata dair bir dil yani söz dağarcığı geliştirmek ve kullanmaktır. Çocukların eleştiriye görsel bir kelime oyunu olarak bakabilmeleri; tartışma süresinin yarım saati geçmemesine, tartışılan eserlerin ilginç ve açık kompozisyonlu konulardan seçilmiş olmasına ve dikkat çekici renklerle yapılmış olmasına bağlı olduğu söylenebilir. Eleştiride esas alınması gereken dört aşama, dört temel soru ile ilişkilidir. 1. Ne görüyorsun? (Betimleme), 2. Bu şeyler nasıl bir araya gelmiş? (Biçimsel çözümleme), 3. Sanatçı ne söylemeye çalışıyor? (Yorumlama), 4. Bu çalışma hakkında ne düşünüyorsun ve neden?

Betimleme; betimlemede, eserdeki ön yapı elemanları ve maddi şeyler denen “bilgi objeleri” tanımlanır yani betimlenir. Eserin nasıl bir sanat formu olduğu, görünen yüzeyinde nelerin bulunduğunu belirleme aşamasıdır” (Özsoy, 2005: 36)

20 Çözümleme;“Çözümlemede, sanat yapıtının oluşum biçiminin sanatın ilkeleriyle ilişkisini kurarak detaylı bir analiz yapılmaktadır. Biçimsel çözümlemelerin algısal bir temeli olmasına rağmen tanımlayıcı aşama çocuğun bir sanat eserinin yapısını ya da kompozisyonun çözümlemesini gerekli kılan daha ileri bir adımdır. Sanat eserlerinin nasıl oluştuğu, çözümlemede ortaya çıkabilir. Bunun için de sanatçıların çizgi, renk ve örüntülerle yaptıkları tekrarlar ve bunların arasında kurdukları ilişkilerle oluşturdukları kompozisyonları incelemek gerekir. Böyle bir niceleme için, “Renkler nasıl düzenlenmiştir? Uzam nasıl düzenlenmiştir? Işık ve renk değerleri nasıl oluşturulmuştur? Eserde hafif mi yoksa ağır bir hava mı egemendir? Eser hangi teknikle yapılmış? Hangi gereçler kullanılmış? Fırça darbeleri nasıldır?

Yorumlama; Yorumlama, eserden anlam çıkarma ve eseri başlı başına anlamaya yönelik bir süreç olup, özellikle duyusal bağlantılar, semboller, çağdaş ve tarihsel anlam ve yorumlardan ibarettir. Bu aşamada hareket noktası, betimleme ve çözümleme basamağındaki bulguların esas alınması ve kişisel yorumlar olmalıdır. Öğrenci yaratıcı düzeylere yönlendirilir ve eserde şekillenen anlama ya da sanatçının zihninden geçirmiş olduğu amaca ilişkin düşünmeye davet edilir. Sanat esrelerindeki tema nedir? Ne demek istemektedir? Renkler sizi duygusal yönden nasıl etkiliyor? Seyrederken kendinizi nasıl hissediyorsunuz? Esere dokunduğunuzda ne gibi bir his veriyor? Ne gibi bir tat veriyor? Nasıl kokuyor? Bu çalışmaya nasıl bir başlık verilebilir? Hangi simgeleri görmektesiniz? Renkler neyi simgeliyor?

Yargı; Bilinçli tercih ya da yargılama aşaması, ünlü olduğu, ilgili eserin neden ünlü olduğu, niçin güzel ve değerli olduğunun kesin bir yargı ile ifade edilmesidir.

Eleştirel süreç normalde bir yargıyla sonlanır. Bilinçli tercih ya da yargı; aşamalı olup çok enerji ve dikkat gerektirir. Burada şu sorular sorulabilir: Bu sanat eseri ile kendini geliştiriyor musun? O eser hakkında neler hissediyorsun? O esere sahip olmak ya da odana asmak ister misin? O eser sana soğuk mu geliyor Ondan hoşlanıyor musun? Neden?” (Özsoy, 2005: 70-76)

21 2.2.YARATICILIK

Yaratıcılıkla ilgili birkaç tanıma göz atalım, “Yaratıcılığın kavramının Batı dillerindeki karşılığı ‘Kreativiaet, creativity’dir. Latince ‘creare’ sözcüğünden gelir. Bu sözcük ‘doğurmak, yaratmak, meydana getirmek’ anlamındadır; devingen, dirik (dinamik) bir süreç olma niteliği sözcüğün anlamında saklı bulunmaktadır.” (San, 2008: 13) “Yaratıcılık insanların belirli alanlardaki yeteneğini ifade eder. Yaratıcılığa ilişkin tanımlama, genellikle insanların yaratıcı yönlerinin yanı sıra bilgisel, eğitimsel, düşünsel (zekâ) kişiliği, üzerinde yoğunlaşmıştır. Kişiden kişiye farklılık gösteren bu özellik çok yönlü düşünce ürünüdür. Guilford’a göre, yaratıcılık; akıcılık, esneklik ve özgünlük içeren bir süreçtir. Yaratıcılık, alternatifli düşünme, problem çözme gibi, zihinsel süreçleri de içerdiğinden, yalnızca bir süreç değil, süreçler dizisi olarak düşünülmelidir”(Artut, 2004: 154). “Yaratıcılık süreci bir ‘yapma oluş’ sürecidir, oluş ise değişmedir; şimdiye dek olmayan bir şeyin biçimlenmesi demektir” (San, 2008: 14).

Aslında zihinsel süreçte bir farklılık yoktur, farklılık yalnızca oluşan üründe görülmektedir. Örneğin; diş fırçasının içine macun tüpü konarak oluşturulan yeni bir ürün farklı ve pratik olmasıyla birlikte zihinsel açıdan olmayan bir şeyi var etme çabasıdır. Burada şunu da bilmek gerekir ki; her üretilen ürün yaratıcı ürün değildir. Bir mobilyanın var olan tasarımıyla yapılması yaratıcı olmayan ürün; hiç olmayan bir tasarımla ortaya konulması, yapılması da onu yaratıcı ürün kılar. Yaratıcılık süreci yalnız sanat için veya bilim için işlemez sosyal yaşam içerisinde de kendini gösterir. Birey kendi ve çevresel yaşamında olay ve durumlara verdiği görülmeyen çözümsel tepki ile yaratıcılığını kullanabilir.

“Daha çok sanat alanındaki yaratıcılık üzerinde duran Read, “önceden biçimi ve hiçbir yüzü olmayan bir şeyin varlık kazanması” derken şunu da eklemektedir: “Yaratma, yoktan var etme olabileceği gibi, daha çok genellikle, var olan malzemenin yeni biçimde kullanımı, yeni baştan uyarlanmasıdır” (San, 2008:

22 14). Var olan malzemenin yeni biçimde kullanılması, daha önceden başkası tarafından yapılmamış bir yeni biçim olması gerekmektedir. Yaratıcılıkta sezgi uyuyan insanı uyandırmak gibi yaratıcılığı harekete geçirmektedir. Sezgi ile sanatçı başkaları tarafından görülmeyen bir şeyin farkına varmakta ve yaratıcılığa davet edilmektedir.

Ayrıca şunu görüyoruz ki; sanatta beklenen bir çalışmanın sanatsal bir ürün olabilmesi için yeni, tek ve özgün olması gerekir. Yaratıcılıkta da yeni veya yenilik, özgünlük ya da buluş gerekmektedir. Sanatta ve yaratıcılıkta görülen yeni ve özgün olma özellikleri şart olduğundan şunu söyleyebiliriz ki, yaratıcılık olmadan sanat olamaz. Zekâ ve yetenek insanlarda olabilir; ama yeni, özgün, olay ve durumlara farklı çözümsel yaklaşımları her zeki insan yapamaz.

2.2.1.Bir Süreç Olarak Yaratıcılık

Yaratıcılık çocukluktan itibaren oluşan ve gelişen bir yapıdadır. Belli bir döneme ya da yaşa yönelik bir süreç değil, ömür boyu süren bir süreçtir. Yaratıcı süreçte imge kurma çok önemlidir. İmge olmadığı takdirde nesneler olduğu gibi kalıp yeni bir forma sokulma imkânı kalmayacaktır. İmge kişinin olanın dışında farklı şeyler oluşturmasını sağlar.

“Yaratma sürecinde bir nesnenin estetiksel boyutu, işlevi ve biçimi imgesel temeller üzerinde yükselir” (Artut, 2004: 156). Kişinin yaratıcılığını şu an sahip olduğu bilgi ve becerileri değil, şu ana kadar elde ettiği bilgi ve beceriler etkilemektedir. Birikim ne kadar çoksa kişinin yaratıcılığının da o kadar genişleme imkânı vardır.

2.2.2.Yaratıcı İnsanın Özellikleri

Yaratıcı insanın özelliklerini şöyle sıralayabiliriz; “Kalıpların dışına çıkmayı, tabuları yıkabilmeyi bilendir. Düzensizliğe, karışıklığa tolerans, serüvenci (adventourus), güçlü sevecenlik (strong affection), özgeci (altruistic), başkalarının farkında, sürekli herhangi bir şeyle meşgul, karışıklığa, düzensizliğe ilgilidir. Gizemli olana ilgi, güç işlere el atma, dış dünyaya karşı çekingen, yapıcı eleştiride bulunan, cesaretli, bilinçli ve köklü kurallara bağlılık, görgü kurallarına uymayandır.