Bir insanın hile yapması için pek çok neden olabilir. Bu tek bir neden olabileceği gibi, birden fazla nedeni ihtiva eden karmaĢık bir nedenler silsilesi Ģeklinde de cereyan edebilir.
Bir kiĢi doğuĢtan suça meyilli olabileceği gibi, yaĢam Ģartlarından, kültürel etkilerden, yetiĢtirilme veya eğitim Ģeklinden ötürü de suça meyilli olabilir.
Elbette sebeplerin çok çeĢitli olmasına rağmen, bunların sistematik bir zeminde toplanması, neden hile yapılır sorusunun cevaplanmasında bize kolaylık sağlayacaktır. Bu nedenle hilenin yapılma nedenlerini üç ana baĢlıkta toplayabiliriz.
1.2.1. Ekonomik Nedenler
Neden hile yapılır sorusuna karĢılık akla gelen ilk cevap genelde ekonomik kaynaklı olmaktadır.
Gerçekten de günümüz dünyasında gerek görsel ve gerekse sanal ortamlarda sürekli dayatılan tüketme ve sahip olma isteği, insanları ihtiyacı olsun veya olmasın daha fazla harcamaya teĢvik etmektedir.
Ancak genellikle insanlar, gelirleri harcamaları ile orantılı artmadığından, bu istekleri gerçekleĢtirmenin bir yolu olarak hileye baĢvurabilmektedirler.
Buna paralel olarak, daha rahat bir yaĢam arzusu veya daha fazla lüks isteği de hile yapılmasını tetikleyen faktörlerdendir.
Ayrıca ailevi ihtiyaçların veya beklenmedik bir Ģekilde ortaya çıkan bazı durumların acil finansmanı gerektiğinde de insanlar hileye baĢvurabilmektedir.
Ġnsanlar açısından durum böyle olmakla beraber, kurumlar açısından da hileye baĢvurulmasında en önemli faktörün ekonomi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Kimi zaman kredi kaynaklarının devamlılığı, kimi zaman daha düĢük faizle borçlanılmaya çalıĢılması, kimi zaman iĢletmenin paydaĢlarından daha çok finansman elde edilebilmesi, bu bağlamda çalıĢmamızın baĢlığında da yer aldığı
7 üzere vergi matrahını etkileyebilmek gibi nedenlerle kurumlar hileye baĢvurabilmektedir.
1.2.2. Sosyal Nedenler
Özellikle belirli bir gelir seviyesinde yaĢayan veya bu seviyeyi yakalayarak, o seviyenin toplum içindeki imkânlarından yararlanmak isteyen kiĢiler hileye baĢvurabilmektedir.
Sosyal nedenler özellikle gelir seviyesinin muhafazası veya arzulanan seviyeye ulaĢılmasını içerdiğinden, bu kapsamda yapılan hilelerin daha nitelikli hileler olabileceğini söyleyebiliriz. Zira bu tür bir endiĢenin düĢük ücretle çalıĢan iĢçilerden çok, yüksek ücretler veya primler ile çalıĢan ve iĢletmelerde üst düzey yahut orta düzey yönetici pozisyonundaki çalıĢanlarda olabileceğini göz önünde bulundurursak, sosyal nedenlerle yapılan hilelerin, beyaz yakalılar tarafından yapılma olasılığının daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz.
Kurumlar açısından sosyal nedenleri değerlendirdiğimizde, özellikle ulusal veya uluslar arası zeminde belirli bir itibara ve güvene sahip kurumların, gerek toplum gözündeki imajlarının zedelenmesinden çekinmeleri, gerekse bu güvenin ve itibarın kendilerine sağladığı kimi bürokratik ve siyasi avantajlardan feragat etmek istememeleri nedeniyle hileye baĢvurabildiklerini söyleyebiliriz.
1.2.3. KiĢisel Nedenler
Esas itibariyle kiĢisel nedenler, psikolojik, manevi ve karakteristik unsurlarla birlikte mütalâa edildiğinde, ekonomik ve sosyal nedenlere nazaran daha girift bir yapı sergilemektedir.
KiĢisel nedenler içerisinde en baskın nedenin, hile ile elde edilecek kıymetin, hile yapan tarafından kendine hak görülmesi veya bu kıymete kendisinin sahip olması gerektiği hissinin geldiğini söyleyebiliriz.
8 Nitekim denetim mesleğinde çalıĢmakta olanların pek çok defalar tecrübe etmiĢ oldukları Ģekilde, özellikle iç denetçilerin hile yapanlarla nedene iliĢkin konuĢmalarında hile yapan kiĢi tarafından öne sürülen gerekçeler genellikle Ģöyledir.
„ Ben bu iĢ yerinde aslında bulunduğum yerden daha fazlasını hak ediyorum‟, „Hak ettiğim pozisyona terfi ettirilmedim.‟, „Verdiğim emeklerin karĢılığı aldığım ücretten daha fazlasıdır.‟, „ĠĢletme sahibi bizim kadar çalıĢmadığı halde bizden çok daha fazla harcarken, benim bu kadar tutarı almıĢ olmam hakkımdır.‟ gibi savunmalarla sıklıkla karĢılaĢılmaktadır.
Ayrıca, manevi değerler açısından zayıflık, kiĢinin yetiĢtiği ortam ve ailesinin medeni ve psikolojik durumunun kiĢinin karakterine yaptığı etkiler de tıpkı ekonomik ve sosyal nedenler gibi hileyi tetikleyebilmektedir.
Bunun yanında kiĢilerin heyecan arzuları, kendilerini diğer insanlardan farklı gören yüksek egoları, iĢletmeden bekledikleri mevki ve maddi imkânların tatmin edilmediğini düĢünmeleri veya olduğundan çok daha fazlasını yapabileceğine dair gerçek üstü ümit ve inançları kiĢileri hile yapma eylemine iten kiĢisel faktörler olarak değerlendirilebilir.
Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta da, hilenin nitelik ve ekonomik boyutu ile hileyi yapanın eğitim düzeyi arasındaki iliĢkidir.
Bu konuda özellikle Amerika BirleĢik Devletleri‟nde faaliyet gösteren The Association of Certified Fraud Examiner (ACFE) tarafından yapılan 2006 ve 2008 yılları raporlarının hile ve eğitim düzeyleri arasındaki iliĢkiye dikkat çeken sonuçları Ģöyledir.
"Sonuçlara göre;
- DüĢük eğitim düzeylerinde daha fazla hile yapılmaktadır.
- Eğitim düzeyleri arttıkça hile sayısı azalmakta, ancak zarar boyutu önemli ölçüde artmaktadır.
9 - Eğitim düzeyleri yüksek olanların yönetici pozisyonunda olmaları ve kaynaklara eriĢimlerinin daha kolay olması ve de iç kontrol sistemlerindeki açık noktaları daha iyi bilmeleri zarar düzeylerini arttırmaktadır."5
AĢağıdaki tablolarda 2008 raporu ile 2006 raporunun karĢılaĢtırmaları yer almaktadır.6
TABLO -1- HĠLE VE EĞĠTĠM
Eğitim Düzeyi 2006% 2008%
Lise %32,8 %33,9
Kolej %21,6 %20,8
Üniversite %33,4 %34,4
Üniversite Sonrası %12,2 %10,9
TABLO -2- HĠLE VE EĞĠTĠM
Eğitim Düzeyi 2006 (USD) 2008 (USD)
Lise 100.000 100.000
Kolej 200.000 196.000
Üniversite 200.000 210.000 Üniversite Sonrası 425.000 550.000
Tablolara baktığımızda, eğitim düzeyi yükseldikçe hile yapma oranının azaldığını, ancak hile tutarının ciddi Ģekilde arttığını görmekteyiz. Bu bize eğitim ve hile iliĢkisini açıkladığı gibi, aslında nitelikli çalıĢanların daha çok ekonomik ve sosyal nedenlerle hile yaptıklarını göstermektedir.
5 Bozkurt, a.g.e., s.82.
6 Bozkurt, a.g.e., s.85.
10
ĠKĠNCĠ BÖLÜM MUHASEBE HĠLESĠ
2.1. MUHASEBE HĠLESĠ NEDĠR?
Muhasebe hilesi kavramının Vergi Mevzuatımızda tam bir tanımlaması bulunmamaktadır. Nitekim Vergi Usul Kanunu‟nun 359. Maddesi (a) fıkrası (1) no.lu bendinde yer alan "Defter ve kayıtlarda hesap ve muhasebe hilesi yapanlar…"
hükmü haricinde baĢkaca bir tanımlama veya düzenleme bulunmamaktadır.
Ancak ilgili düzenlemenin Vergi Usul Kanunu sistematiği içinde hürriyeti bağlayıcı suçlardan kaçakçılık suçları içerisinde yer alması, Türk Vergi Mevzuatı‟nın muhasebe hilesi kavramına bakıĢı hakkında önemli bir kanaat oluĢturmaktadır.
Yasal mevzuatın konuya yaklaĢımı bu Ģekilde olmakla beraber, muhasebe hilesi kavramı hakkında aĢağıdaki tanımlamalardan faydalanabiliriz.
"Bir tanıma göre muhasebe hileleri, kayıt düzeninin vergi hukuku ve muhasebe hukuku kurallarına aykırı olarak değiĢtirilmesine yönelik hareketlerdir."7
"Diğer bir tanıma göre ise, belli bir amaçla iĢletmenin iĢlem, kayıt ve belgelerinin bilerek tahrif edilmesine muhasebe hileleri denir."8
Tanımlarda da yer aldığı Ģekli ile muhasebe hilesi, iĢletme ile ilgili gerçek durumun yansıtılmasını engellemek, böylece iĢletmenin paydaĢlarından birine ve/veya bir bölümüne diğerleri aleyhine olacak Ģekilde menfaat sağlamak kastıyla iĢletme ile ilgili finansal tablolar, defter, kayıt ve belgeler üzerinde yapılan gerek vergi hukuku ve gerekse muhasebe hukukuna aykırı iĢlemlerdir.
7 AteĢ Oktar, „Muhasebe Hileleri ve Bir Hukuka Uygunluk Sebebi‟, Vergi Sorunları Dergisi, Sayı 249, Haziran 2009, s.1
8 Mustafa Kara, Yaygın Muhasebe Hata ve Hileleri Nelerdir?, (Çevrimiçi)
http://www.stratejikboyut.com/haber/yaygin-muhasebe-hata-ve -hileleri-nelerdir--28342.html, 10.09.2010
11