3.5. Siber Güvenlik Strateji Belgeleri
3.5.2. NATO Üyelerinin Siber Güvenlik Strateji Belgeleri
Dünya ülkelerinin birçoğunun önem verdiği Siber Güvenlik Strateji Belgelerinden, günümüzde toplam 133 tane belge bulunmaktadır. Bu belgelerden 87 tanesi devletlere aittir (Afyonluoğlu, 2018). Siber savunmanın aciliyetini ve özelliklerini ele almak için NATO, 2011 yılında Siber Savunma Politikasını kabul etmiş, 2003 ve 2019 yılları arasında, dünya çapında sekseni aşkın ulusal bir Siber Güvenlik Stratejisi (NCSS) kabul edilmiştir.
Her ne kadar işbirliği içerisinde teknik, politik ve yasal alanları eşit ölçüde kapsar nitelikte stratejiler oluşturulsa da bazen hükümetler arası işbirliği yeterli değildir. Uluslararası işbirliğini temel amaçlardan ve yol gösterici ilkelerden biri olarak ilan ederken, aynı zamanda parçalı ya da tamamen devlet merkezli bir yaklaşıma izin veren bir strateji, gerçek bir işbirliğini olanaksız kılmaktadır. Bu duruma örnek verecek olursak; Fransa'nın 2011'de yayınlandığı ilk NCSS'sinde siber güvenlikte dünya gücü olma ve siber alanın ulusal kesiminde bilgi üstünlüğünü sürdürme hırsını ifade ettiği yaklaşımıdır. Ancak, ikinci nesil NCSS’si daha işbirlikçi fikirlere sahiptir (Corall vd., 2018: 8).
NCSS’lerin çoğu siber alan hakkında bütüncül bir bakış açısı benimser. Bununla birlikte, Alman NCSS açıkça yalnızca internete bağlı bilgi ve iletişim teknolojisini (BİT) göz önüne aldığını belirtir. Avustralya ve Kanada’da NCSS ifadeleri, siber alanın ne olduğuna dair aynı dar görüşü ortaya koymaktadır. Hollanda NCSS’si internete bağlı BİT dışında, örneğin araç içi sistemler ve bilgi aktarım ortamlarından oluşan tüm BİT yelpazesine hitap ettiğini açıkça belirtir. Çek Cumhuriyeti, Estonya ve Fransa bu görüşe katılmaktadır. Diğer NCSS’lerde bu konu hakkında daha az konuşulmakta ancak odak noktalarını “sadece internet” olarak daraltmamaktadırlar (Eric vd., 2013: 7).
NATO üyesi olan birçok ülkenin NCSS'si, ulusal hükümetlerin, büyük bir siber saldırı ya da BİT'e dayalı bir kesinti olması durumunda, hangi hükümet departmanının ya da ajansının öncü kuruluş olduğunu konusunda tartışmaktadır. Ulusal savunma stratejilerinin bir parçası olarak, bazı ülkeler askeri siber operasyonlar ve siber savunma yetenekleri geliştirmektedir. 2009’daki İngiltere’nin
NCSS’sinde siber alandaki askeri ve istihbarat kabiliyetinin geliştirilmesi konusu 2011’deki belgesine göre daha belirgindir. Fransız NCSS (askeri) siber savunma ve caydırıcılık ihtiyacını belirten ulusal güvenlik ve savunma stratejisine işaret etmektedir. Almanya’nın ve Hollanda’nın NCSS’si de aynı şekilde askeri siber operasyonlardaki gelişmelere işaret etmektedir (Eric vd., 2013: 11).
Genel çerçevede NATO üyesi ülkelerin NCSS’leri, siber alanın önemini ulusal güvenlik, küresel ve ulusal ekonomik refah, kalkınma ve temel hak ve özgürlükler perspektifinden vurgulayarak başlamaktadır. Üzerinde çalışılan stratejilerin büyük bir kısmı kritik bilgi altyapısının korunmasının ve siber suçlarla mücadelenin önemini kabul ederken, diğer yönlerinde ise öncelikler ve odak noktaları farklı olmaktadır. Stratejiler soyutlama düzeyinde geniş ölçüde değişiklik göstermektedir. Bu sebeple de karşılaştırılabilir veriler her zaman mevcut değildir. Politik, yasal ve toplumsal fikir birliği, herhangi bir alaka ve etkinlik olması durumunda, siber güvenliğin izole edilmiş, ulusal meseleler olarak görülemediği ancak uluslararası çok paydaşlı işbirliğine dayandığı görülmektedir.
NATO üyelerinin çoğu NCSS'nin stratejik hedefleri veya yol gösterici ilkeleri arasındaki uluslararası işbirliğinden bahsetmektedir. Uluslararası işbirliği, stratejide sunulan en yaygın eylem yollarından biridir. İşbirliğini geliştirme ve nasıl harekete geçileceği konusundaki detayın kapsamı, basit bir deklarasyondan atılacak adımların ayrıntılı bir listesine kadar değişmektedir. Ancak uluslararası siber güvenlik işbirliğinin niteliği ve özü, NCSS'lerde genellikle çok ayrıntılı olarak açıklanmamıştır ve bu konuda özel eylem planları içermemektedir.
NCSS'lerde bu uluslararası yönü ele almanın önemli bir adımı, ulusun işbirliği yaptığı kurumları veya diğer aktörleri listelemektir. Uluslararası işbirliği genel olarak farklı düzeylerde ve forumlarda yapılabilmektedir. Avrupa Birliği bağlamında veya NATO, AGİT ve BM gibi uluslararası kuruluşların çalışmalarına katılarak, bölgesel veya iki taraflı devletlerarasında olabilmektedir. AB ve NATO, en çok ulusal siber güvenlik stratejilerinde öne çıkan kuruluşlardır ve siber güvenlik alanında en büyük öneme sahip oldukları görülmektedir (Corall, 2018: 12)
SONUÇ
Bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmelere bağlı olarak, günümüzde devletlerin karşı karşıya kaldığı güvenlik sorunsalı değişmiş ve tehditler çok boyutlu ve çok kaynaklı bir yapı haline dönüşmüştür. Tehdit ve risklerin öngörülmesi zorlaşmış ve bu da yeni güvenlik ortamının karmaşık ve belirsizlik içinde olmasına sebep olmuştur. Bütün bu özellikleri içinde barındıran risk ve tehditlerin kullanıldığı siber uzay, yeni bir mücadele alanı olmuştur.
Siber uzayda bilginin hızlı ve kolay yayılması bu alanda kontrol sistemi olarak sayılan internet sayesinde gerçekleşmektedir. Devletler için çok önemli olan herhangi bir bilginin gizliliği, erişebilirliği ve bütünlüğünün sağlanması artık çok daha önem arz eder hale gelmiştir. Siber uzayda güvenliğin sağlanması devletler açısından güvenliklerinin sağlanması için öncelikli konulardan birisi olmuştur. Siber güvenlik güç ve kapasiteleri ulusların milli güç unsurları içine dâhil edilmektedir. Güvenlikleri için ülkeler tıpkı askeri düzeydeki savunma sistemleri gibi ordu yetenekleri uzantısında bunu siber uzaya taşıyarak, siber ordular kurma eylemlerine girişmişlerdir. Siber silahlar, konvansiyonel silahlar gibi savunma sistemlerinde yerlerini almaya başlamışlardır.
Soğuk Savaş sonrası büyük bir hızla değişen ve gelişen böyle bir ortamda, varoluş sebebi üye devletlerin güvenliğini sağlamak ve ortak bir savunma yapmak olan NATO gibi büyük bir uluslararası örgütün de kendini bu alana dâhil etmesi yadsınamaz bir harekettir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında ABD ve Rusya’nın dünya hâkimiyetine sahip iki ülke olarak yükselmesi sonucunda, SSCB karşısında birlikte hareket ederek güçlerini birleştirmek isteyen ülkeler, 1949 yılında bir araya gelerek Washington Antlaşması ile Kuzey Atlantik Antlaşma Örgütü’nü kurmuşlardır. Askeri ve politik açıdan amaçları üyelerinin sorunlarını çözmek, çatışmaları önüne geçmek, güven oluşturmak, diplomatik sorunlar karşısında kriz yönetimini sağlamak için askeri güce sahip olmak olan NATO’nun, 1991 yılında Sovyetlerin dağılması ve iki kutuplu sistemin sona ermesi ile birlikte, düşmana karşı kurulmuş olan varoluş amacı da sorguya girmiştir.
Güvenlik algısındaki yaşanan değişimler, NATO için de yeni bir güvenlik anlayışının doğmasına neden olmuştur. Yeni güvenlik anlayışı ile birlikte askeri savunmaya ek olarak; uluslararası göç, iklim değişikliği, çevre sorunları, bulaşıcı hastalıklar ve siber alandaki sorunlar gibi konular da NATO’nun öncelik alanlarına girmiştir.
Yoğun bir şekilde kullanılan ve çok geniş bir kullanıcı kitlesine sahip olan siber uzay gibi bir alanda, devletlerin yalnızca haberleşme güvenliği değil birçok kamu ve özel hizmette, su, elektrik vb. kritik altyapılarının da güvenliğinin sağlanması önem kazanmıştır. Bu durumlar devletlerin siber sahalarını saldırıya açık hale getirmiş ve devletlerin kendilerini ulusal çapta savunmaları yetersiz kalmıştır. Uluslararası birliktelik ve işbirliği bu alanda önemli bir hale gelmiştir. NATO üyelerinin ortak hareketleri ve işbirliği içinde olmaları bu durumun örneklerinden birisidir.
NATO’nun siber alandaki tehditler ve saldırılar karşısında bir İttifak olarak savunmada kalmak istemesi ve etkinlik sağlayacak faaliyetlerde bulunmasının altında onu bu duruma iten bazı olaylar vardır. 1999 yılındaki Kosova’da yaşanan olaylar karşısında, NATO Sırplara müdahalede bulunurken, Sırbistan- Karadağ kaynaklı siber saldırılara maruz kalmıştır. Bu saldırılar NATO’nun merkezi sistemini hedef almış ve böylece NATO’ya karşı doğrudan hedef alınarak yapılan ilk saldırı olmuştur. 2007 senesinde Estonya’da gerçekleşen siber saldırı olayı da siber uzayın politik amaçlarla kullanılmaya başlandığını göstermiş ve İttifakın üyesi olan bu ülkenin saldırıya uğraması, müttefiklerin diğer ülkeleri için de tehdit oluşturduğu göz önünde tutulmuştur. Özellikle 2008’deki Gürcistan siber saldırısıyla, siber saldırıların gerçek silahlı çatışmaya eşlik edebileceği yani siber savaşların da gerçek savaşlara dönüşebileceği gerçeği ortaya çıkmıştır. NATO bu alanda ortak hareket etme yolunda çok önemli adımlar atmıştır.
1949’da Washington Anlaşmasıyla İttifak’a karşı gerçekleşecek saldırı ve tehditleri, 5. Madde kapsamıyla ortak bir savunma yaparak kontrol edileceği kabul edilmiştir. Siber saldırılara karşı alınacak tavırların da bu kapsamda mı değerlendirileceği konusu belirli bir karara bağlanamamıştır. Siber alandaki tehdit ve
saldırılarının kaynağının belirlenmesinin zorluğu ve bilinen aktör tanımları dışında olması NATO’nun güvenlik politikasında siber boyut açısından 5. Maddenin devreye sokulma ihtimalini düşürmektedir. Çünkü İttifak’ın üyelerinin birer devlet olarak kendi tehdit algıları farklı olmakla birlikte, bu tehdit ve saldırıların algılayış farklılıkları ortak savunma ve uygulamalarda bazı sıkıntılar ve gecikmeler olmasına da sebep olmaktadır.
NATO gerçekleştirdiği zirvelerde siber konusuna giderek daha geniş bir yelpazede yer vermeye başlamıştır. 2002’de düzenlediği Prag Zirvesi’nde ilk kez siber saldırılara karşı müdahale konusunu masaya yatırırken, Bükreş Zirvesi’nde siber savunma faaliyetleri ve kritik altyapıların korunması ile ilgili görüşmeler yapılmıştır. Yine gerçekleştirdiği diğer zirvelerde siber alanda çok büyük etkilere sahip olacak kurumlar kurmuştur. İttifak’ın çalışabilirliğini geliştirmek ve siber farkındalık, eğitim ve eğitim çabalarını geliştirmek için Kooperatif Siber Savunma Merkezi (CCD COE), siber savunmayı kontrol etmek, kabiliyetleri incelemek ve riskleri engellemek için NATO Siber Savunma Yönetimi Otoritesi ( CDMA) kurulmuştur. Savunma politikalarını uygulamak ve ülkelerin herhangi birine karşı gerçekleştirilecek olan siber saldırılarda önlem alması için NATO Siber Savunma Yönetim Kurulu (CDMB) gibi çok önemli kurumlar oluşturulmuştur.
NATO siber savunma politikasını 5. Madde kapsamınca belirgin olarak uygulamasa da bünyesindeki uyguladığı tatbikatlar, siber konusunda yayınladığı belgeler, bu alanda çalışma yapan uzman ve personelleriyle etkin olmak için yoğun şekilde çalışmalar yapmaktadır. Ulusların bireysel olarak yapacağı siber savunma projeleri, İttifak olarak uygulanacağı durumlardan daha maliyetli olması açısından da, müttefiklerle hareket etmek daha rasyonel olacaktır. Denver Üniversitesi’nin yaptığı bir çalışmada siber güvensizlikten kaynaklanan maliyetlerin 2030 yılında dünyada 90 Trilyon dolara ulaşabileceği ve siber uzayın sağladığı faydaların önüne geçebilecek derecede maliyetli olabileceği düşünülürse, devletlerin işbirliği içinde olması daha faydalı olacaktır.
Günümüzde gerçekleşen siber saldırı ve tehditlerin asimetrik yapısından kaynaklı olarak hem NATO hem de üye ülkeler, siber saldırı ve tehditlere karşı
yeterli hızda cevap vermekte güçlük çekmektedir. Gerçekleşen saldırı ve tehditlere karşı yapılan ve yapılmaya çalışılan uygulamalar hala eksiklikler barındırmaktadır. Gelecek dönemlerde NATO’ya bağlı simetrik orduların, bu asimetrik harekâtlara karşı siber savunma kabiliyetleri olan askerlerin yetiştirilmesi söz konusu olabilir. Geleneksel savaş kavramı doğrultusunda siber savunma stratejisini ilerleten NATO, teknolojinin gelişim hızına göre de siber savunma kapasitesini daha da artırmalıdır.
KAYNAKÇA
Ada, Mehmet (2018). Nato Üyesi Ülkelerin Siber Güvenlik Stratejileri Açısından
İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Bilişim Enstitüsü, Gazi Üniversitesi,
Ankara.
Ada, Mehmet ve Çakır, Hüseyin (2017). Kuzey Atlantik Antlaşma Örgütü’nün (NATO) Siber Güvenlik Stratejisinin İncelenmesi. Düzce Üniversitesi Bilim
ve Teknoloji Dergisi, 5 (2), 632-656.
Afyonluoğlu, Mustafa (2018). Dünya Ülkeleri Siber Güvenlik Stratejileri.
http://afyonluoglu.org/siberguvenlik/world-css/, Erişim Tarihi: 09.05.2019.
Akleylek, Sedat ve Tok, Zaliha Yüce (2011). Siber Güvenlikte Kriptoloji. Siber Güvenlik Çalıştayı, Ankara.
Akman, Ünal G. (2017). Teknoloji Savaşları: Siber Terör Nedir?,
https://www.stratejikortak.com/2017/05/siber-teror.html Erişim Tarihi:
18.02.2019.
Akyeşilmen, Nezir (7 Aralık 2016a). Siber Güvenlik ve Özgürlük. İlkses Gazetesi,
http://ilksesgazetesi.com/yazilar/siber-guvenlik-ve-ozgurluk-3816, Erişim
Tarihi: 18.05.2019.
Akyeşilmen, Nezir (2016b). Cybersecurıty And Human Rıghts: Need For A Paradıgm Shıft?. Cyberpolitik Journal, 1 (1&2), 38-61.
Akyeşilmen, Nezir (2017). Cybersecurıty and Cyberwar: What Everyone Needs to Know. Cyberpolitik Journal, 2 (3), 181-185.
Akyeşilmen, Nezir (2018a). Cyber Good Governance: A New Challenge In Internatıonal Power Polıtıcs?. Cyberpolitik Journal, 3 (6), 187-206.
Akyeşilmen, Nezir (2018b). Disiplinlerarası Bir Yaklaşımla Siber Politika & Siber Güvenlik. Ankara: Orion Kitapevi.
Alkan, Mustafa (2012). Siber Güvenlik ve Siber Savaşlar, Siber Güvenlik Siber Savaşlar TBMM Internet Komisyonu.
Altunok, Ebru ve Vural, Ali F. (2011). Bilişim Suçları,
http://dergipark.gov.tr/download/article-file/208853 Erişim Tarihi:
14.02.2019.
Arslan, Mehmet Emin (2016). Siber Güvenlik ve Siber Saldırı Türleri. Yüksek Lisans Tezi, Sağlık Bilişim Enstitüsü, Gazi Üniversitesi, Ankara.
Aslay, Fulya (2017). Siber Saldırı Yöntemleri ve Türkiye’nin Siber Güvenlik Mevcut Durum Analizi. International Journal of Multidisciplinary Studies
and Innovative Technologies, 1 (1), 26.
Atalay, Ahmet Hamdi (2012). Kurumsal Bilgi Güvenliği. Siber Güvenlik, Mimar
ve Mühendis Dergisi, 68, 42-47.
Atıcı, Bünyamin ve Gümüş, Çetin (2003). Sanal Ortamda Gerçek Tehditler: Siber Terör, IV. Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu (Tarihten günümüze iç ve dış
tehditler), Elazığ.
Auerswald, David P. (2004). Explaining Wars of Choice: An Integrated Decision
Model of NATO Policy in Kosovo. International Studies Quarterly, 48 (3),
631-662.
Aydın, Emin D. (1992). Bilişim Suçları ve Hukukuna Giriş. Ankara: Doruk Yayınları.
Bakır, Emre (2011). İnternet Güvenliğinin Tarihçesi. TUBİTAK Bilgem Dergisi, 3 (5), 8.
Başaran, Alper (2014). Verizon Bilgi Güvenliği Olayları Raporu,
http://securitist.blogspot.com.tr/2014/12/verizon-bilgi-guvenligi-olaylar- raporu.html, Erişim Tarihi: 27.02.2019.
Başaranoğlu, Ertuğrul (2016). Bilgi Güvenliği Unsurları.
https://www.siberportal.org/blue-team/securing-information/concepts-of- information-security/, Erişim Tarihi: 05.03.2019.
Bayraktar, Gökhan (2015). Siber Savaş ve Ulusal Güvenlik Stratejisi. İstanbul: Yeniyüzyıl Yayınları.
Beidleman, Scott W. (2009). Defining and Deterring Cyber War (0704-0188). ABD: Strategy Research Project.
Berner, Sam (2003). Cyber-Terrorism: Reality or Paranoia? South African Journal
of Information Management, 5 (1), 4.
Bıçakçı, Salih (2012). Yeni Savaş ve Siber Güvenlik Arasında NATO‘nun Yeniden Doğuşu. Uluslararası İlişkiler, 9 (34), 205-226.
Bıçakcı, Salih (2014). NATO’nun Gelişen Tehdit Algısı: 21. Yüzyılda Siber Güvenlik. Uluslararası İlişkiler, 10 ( 40), 101-130.
Billo, Charles G. and Chang, Welton (2004). Cyber Warfare An Analysıs Of The
Means And Motıvatıons Of Selected Natıon States. ABD: Instıtute For
Securıty Technology Studıes At Dartmouth College.
Boyraz, Hacı Mehmet (2015). İnfografya: NATO’nun Siber Güvenlik Politikasında
Kırılma Noktaları. http://www.ajansbt.com/infografya-natonun-siber- guvenlik-politikasinda-kirilma-noktalari.html, Erişim Tarihi: 16.03.2019.
Brent, Laura (2019). NATO’nun Siber Uzaydaki Rolü.
https://www.nato.int/docu/review/2019/Also-in-2019/natos-role-in- cyberspace-alliance-defence/TR/index.htm, Erişim Tarihi: 01.05.2019. BTK (Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu). (2009). Siber Güvenliğin
Sağlanması: Türkiye’de Mevcut Durum ve Alınması Gereken Tedbirler.
https://www.btk.gov.tr/File/?path=ROOT%2F1%2FDocuments%2FSayfalar %2FSiberGuvenlik%2Fsg.pdf, Erişim Tarihi: (14.02.2019).
Bush, George W. (2003). National Strategy to Secure Cyberspace, Washington DC: The White House, 5.
Caner, Ercan (2010). Avrupa Güvenliği ve North Atlantıc Treaty Organısatıon
(NATO). Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
CCD COE (2019a). https://ccdcoe.org/about-us/, Erişim Tarihi: 09.04.2019.
CCD COE (2019b). CyCon. https://ccdcoe.org/cycon/, Erişim Tarihi: 09.04.2019.
Chen, T. ve Walsh, P. J. (2009). Guarding against network intrusions. (Edited by: John R. Vacca). Computer and Information Security Handbook, Morgan Kaufmann Publishers.
Choucri, Nazli (2012). Cyberpolitics in İnternetional Relations. England: The MIT Press, Cambridge, Massachusetts.
Clarke, R. A. and Knake, Robert K. (2010). Cyber War-The Next Threat to
National Security and What to Do About It, New York: Harper Collins
Publishers.
Clarke, Richard A. ve Knake, Robert K. (2011). Siber Savaş: Ulusal Güvenliğe
Yönelik Yeni Tehdit. (Çev. Murat Erduran). İstanbul: İKÜ Yayınevi.
Corall, Torsten, Härma, Katriina and Väljataga, Ann (2018). Enhancing
İnternational Collaboration in Cyber Defence Through National Cyber Security Strategy Development. NATO CCDCOE, Tallinn.
Cridland, Clare (2008). The History of the Internet: The Interwoven Domain of Enabling Technologies and Cultural Interaction. (Edited by: . Centre of Excellence - Defence Against Terrorism). Responses to Cyber Terrorism NATO Science for Piece and Security, Ankara: IOS Press, 34, 1.
Çakmak, Haydar ve Demir, Cenker Korhan (2009). Siber Dünyadaki Tehdit ve Kavramlar. (Editör: Haydar Çakmak ve Taner Altunok). Suç, Terör ve Savaş
Çavuş, Nagehan (2018). NATO, Siber Saldırlar ile Nasıl Mücadele Ediyor?
https://www.webtekno.com/nato-siber-saldirilar-ile-nasil-mucadele-ediyor- h47666.html, Erişim Tarihi: 06.03.2019.
Çelik, Soner (2018). Siber Uzay ve Siber Güvenliğe Multidisipliner Bir Yaklaşım.
Academic Review Of Humanities And Social Sciences, 1 (2), 110-119.
Çeliktaş, Barış (2016). Siber Güvenlik Kavramının Gelişimi ve Türkiye Özelinde
Bir Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
Çifci, Hasan (2013). Her Yönüyle Siber Savaş. TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları.
Çiftlioğlu, Ercan (2008). Gri Tehdit Terörizm. Başak Matbaacılık ve Tanıtım Ltd.Şti., Ankara.
Çubukçu, Ahmet ve Bayzan, Şahin (2013). Türkiye’de Dijital Vatandaşlık Algısı ve Bu Algıyı İnternetin Bilinçli, Güvenli ve Etkin Kullanımı ile Artırma Yöntemleri. Middle Eastern & African Journal of Educational Research, 5, 148-174.
Daban, Cihan (2016). Siber Güvenlik ve Uluslararası Güvenlik İlişkisi.
Cyberpolitik Journal, 1 (1), 85-90.
Darıcılı, Ali Burak (2016). NATO’nu Siber Güvenlik Stratejisi’nin Analizi. (Editörler: Tayyar Arı ve Barış Özdal). Uluslararası İlişkiler Konferansı-
Uluslararası Sistemde Yeni Düzen Arayışları. 21-22 Ekim. Bursa: Dora
Basım, 412.
Darıcılı, Ali Burak (2017). Demokrat Parti Hack Skandalı Bağlamında ABD ve RF'nin Siber Güvenlik Stratejilerinin Analizi. Ulisa: Uluslararası
Değirmenci, Olgun (2002). Bilişim Suçlar. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Denning, Dorothy E. (2001). Activism, Hacktivism, and Cyberterrorism: The Internet as a Tool for Influencing Foreign Policy. (Edited by: John Arquilla and David Ronfeldt). Networks and Netwars: The Future of Terror, Crime,
and Militancy. USA: RAND Corporation, 239-288.
Duffield, John S. (1994-1995). NATO’s Functions After The Cold War. Political
Science Quarterly, 109 (5), 764.
Eric, Luiijf, Besseling, Kim and Graaf, Patrick de (2013). Nineteen National Cyber Security Strategies. Internatıonal Journal of Crıtıcal Infrastructures, 9 (1/2), 3-31.
Ermiş, Uğur (2018). Bir Güvenlik Sorunu Olarak Siber Uzay.
http://www.tasam.org/trTR/Icerik/50249/bir_guvenlik_sorunu_olarak_siber_ uzay, Erişim Tarihi: 16.03.2019.
Garrido, Alexander G. (2014). Cyber Conflicts in International Relations:
Framework and Case Studies. https://ssrn.com/abstract=2427993, Erişim
Tarihi: 25.03.2019.
Gaycken, Sandro and Martellını, Maurizio (2013). Cyber as Deterrent, (Edited by: Maurizio Martellini). Cyber Security, Deterrence and IT Protection for
Critical Infrastructures, London: 3-4.
Geers, Kenneth (2008). Cyberspace and the Changing Nature of Warfare. Tallinn: NATO CCD COE Publication.
Goodman, Will (2010). Cyber Deterrence Tougher in Theory than in Practice?.
Gözükeleş, İzlem (2014). Tarihten Örneklerle Siber Savaş.
https://bilimvegelecek.com.tr/index.php/2014/09/01/tarihten-orneklerle- siber-savas/, Erişim Tarihi: 30.03.2019.
Gupta, Shekhar (November 18, 1998). Indian Express, 2.
Güntay, Vahit (2016). Ulusal Güvenlik Çerçevesinde Siber Güvenlik Yaklaşımı Oluşturma Sorunu. Cyberpolitik Journal, 1 (1&2), 101-119.
Güntay, Vahit (2018). Siber Güvenliğin Uluslararası Politikada Etki Aracına Dönüşmesi ve Uluslararası Aktörler. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 14 (27), 83-89.
Gürsoy Yaprak (2012). Türkiye’de Sivil-Asker İlişkilerinin Dönüşümü (1. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Haley, Christopher (2013). A Theory of Cyber Deterrence. Georgetown Journal of
International Affairs.
https://www.georgetownjournalofinternationalaffairs.org/online-edition/a- theory-of-cyber-deterrence-christopher-haley, Erişim Tarihi: 19.02.2019.
Hekim, Hakan ve Başıbüyük, Oğuzhan (2013). Siber Suçlar ve Türkiye’nin Siber Güvenlik Politikaları. Uluslararası Güvenlik ve Terörizm Dergisi, 4 (2), 144- 145.
Hens, M.K. and Wrobleski, M. H. (1990). Introduction to Law Enforcement and
Criminal Justice (3th edition). West Publiching Company.
Herzog, Stephen (2011). Revisiting the Estonian Cyber Attacks: Digital Threats and Multinational Responses. Journal of Strategic Security, 4 ( 2), 49-60.
Horowitz, Michael (2010). A Common Future? NATO and the Protection of the Commons. The Chicago Council on Global Affairs, 3, 1-18.
Iasiello, Emilio (2014). Is Cyber Deterrence an Illusory Course of Action? Journal
Internet World Stats (2018). https://www.internetworldstats.com/, Erişim Tarihi:
05.03.2019.
ITU (2008a), Overview of Cybersecurity, ITU-T Recommendations,
https://www.itu.int/rec/T-REC-X.1205-200804-I, Erişim Tarihi: 02.03.2019.
ITU (2008b). ITU Global Cybersecurity Agenda (GCA) High-Level Experts Group
(HLEG) Global Strategic Report. 92-101.
Kaiser, Robert (2015). Estonia and the Birth of Cyberwar. Political Geography, 46, 11-20.
Kara, Mahruze (2013). Siber Saldırılar-Siber Savaşlar ve Etkileri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
Karagülmez, Ali (2011). Bilişim Suçları ve Soruşturma-Kovuşturma Evreleri