2. NÜSHALARININ TAVSİFİ VE ŞECERESİ 2. NÜSHALARININ TAVSİFİ VE ŞECERESİ 2. NÜSHALARININ TAVSİFİ VE ŞECERESİ
Şükrü Özen’in “Osmanlı “Osmanlı Dönemi Fetvâ Literatürü”148 adlı önemli makalesi ile internet ve kataloglardan edindiğimiz bilgiler sonucunda Tuhfetü’l- Fetâvâ’nın beş nüshasını tespit edebildik. İlmî metin neşri için nüsha tavsiflerinin önemli olmasından dolayı bu nüshaların tamamını elde ettik. Kütüphanelerde eserler okuyucuya çıkarılmadıklarından, eseri kendimizin tavsif etme imkanı olmamıştır. Bu nedenle nüsha tavsiflerini kataloglarda verilen bilgilerle elimizdeki görüntülerden yola çıkarak hazırlamaya çalıştık.
1. Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 1141(A)1. Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 1141(A) 1. Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 1141(A)1. Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi Ktp., Âtıf Efendi, nr. 1141(A)
Süleymaniye Kütüphanesi’nin Âtıf Efendi bölümünde bulunmasından dolayı A nüshası olarak isimlendirdiğimiz nüsha, diğer nüshalara bakıldığında en sağlam ve tam olan nüshadır. Bu nüsha, büyük bir ihtimalle beş nüsha içerisinde en son yazılan nüshadır. Müstensih; eseri titizlikle hazırlamış, sayfa kenarlarında yer alan Arapça nukûlleri metnin içerisine almış, eserin bölümlerini gösteren bir fihrist hazırlamış ve burada fetvâların dayanağı olan Arapça metinlerin hangi kaynaklardan alındığını da göstermiştir. Kaynak eserler, beş nüsha içerisinde yalnızca A ve M1 nüshalarında
verilmekle beraber, A nüshasında M1 nüshasındaki gibi bir tablo ile gösterilmemiştir.
Bu nüsha, Arapça metinlerin eser içerisine alınmasından dolayı diğer nüshalardan daha hacimlidir ve 131 varaktır; ayrıca her sayfada 21 satır vardır. Söz başları kırmızı renklidir ve eser içerisine alınan Arapça nuøùller de fetvâlar gibi gösterilmiştir. Nukûl, hangi fetvâya aitse, o fetvânın altına yazılarak belirtilmiştir. Kitabın cildi kırmızı renklidir. Kitabın yanak kısmında “Fetävä-yı úA≠äulläh Efendi” yazmaktadır; ancak eser Ömer bin Sâlih el-Kırımî’nin eserinden bir nüshadır.
2. Süleymaniye Kütüphanesi 2. Süleymaniye Kütüphanesi 2. Süleymaniye Kütüphanesi
2. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 589 (E, Esad Efendi, nr. 589 (E, Esad Efendi, nr. 589 (E, Esad Efendi, nr. 589 (E1111))))
Süleymaniye Kütüphanesi’nin Esad Efendi Kitaplığı’nda bulunan ve E1 nüshası
olarak adlandırdığımız nüsha, titiz olmayan bir müstensih tarafından yazılmıştır. Söz başları kırmızı ve fetvâlar diğer nüshalardan farklı olarak her konuda baştan başlamak suretiyle numaralandırılmıştır. Müstensih, çoğu varakta eseri bir sayfada 13 satır olarak yazmasına rağmen, bu sayı son 40 varakta değişiklik göstermiştir. Bu
nüsha, hemen ilk sayfasında besmele ve “Kitäbu’t-≠a≈äret” bölümü ile başlar. Eserin ikinci sayfasına ise sonradan yapıştırılmış bir beyaz kağıt ile dibâce konulmuştur.
E1 nüshasının, diğer nüshalara bakıldığında ayrı bir koldan geldiği
anlaşılmaktadır. Bu nüshada diğer nüshalarda olmayan üç bölüm daha vardır. Bunlardan biri Kitâbu’l-vaøf bölümünden sonra gelen “Fìta´arrufäti’l-mutevellì ve ◊amän” bölümüdür. Nüshanın sonunda ise “Fi’l-≈aml” ve “Fi’l-arä◊ì” bölümleri vardır. E1 nüshası ile A nüshasının kimi başlık altında yer alan fetvâlardaki
sıralanışında da farklılıklar vardır. Bununla beraber, mezkûr fetvâların sıralanışı hakkında M1, M2 ve E2 nüshalarına baktığımızda genellikle A nüshası ile benzer
şekilde sıralandıklarını görürüz. Örneğin; ; ; ; “Kitäbu’l-kerähiyyet ve’l-isti≈sän” başlığı altında yer alan fetvâlar bu şekildedirler. Bu bölümde yer alan fetvâlar, A ve M1
nüshalarında aynı; E1 nüshasında farklı diziliştedirler. Bu durumun gözlendiği başka
bölümler de vardır. Bunlardan bir başkası “Kitäbu’l-cinäyät” bölümüdür. Buna benzer bir şekilde, E1 nüshasında “Fìictimäúi’l-ve´äyä” başlığı altında verilen
fetvâların son ikisi A nüshasında “Fìna´bi’l-va´ì ve úazl” bölümündedir ve içerdiği bilgilere bakıldığında “Fìna´bi’l-va´ì ve úazl” bölümünde olması daha doğrudur. Bu nüshada ayrıca; kimi bölümlerde fetvâlar eksiktir. Meselâ; “Babu’t-taúlìø” bölümünde bu başlık altında yer alıp A nüshasında olmayan ve transkribe ettiğimiz metin içerisinde göstermeye çalıştığımız beş fetvânın, A, E2 ve M2 nüshalarında
tamamı, M1 nüshasında ise üçü bulunmaktadır. Yine bunun gibi “Bäbu’´-´alät” ve
“Fa´lun İmämet” bölümlerinde yerleri farklı olan fetvâlar vardır ki bunların içeriklerine bakıldığında yine A nüshasındaki şekli ile yer alması daha uygundur.
E1 nüshasında çok sayıda kelime eksiği ve yazım yanlışı da vardır. Hatta bu
kelime eksiğinin bir kelime ile sınırlı kalmadığı birçok fetvâ vardır. Bu durum, sayfa kenarlarında yer alan Arapça nukûllerde de görülmektedirAyrıca bu nüshada 83. varakta yapıştırılmış beyaz bir kağıda yazılan yazı diğerlerinde yoktur. Ayrıca bunun gibi yine aynı nüshada 106. varaktaki Arapça metin de diğer nüshalarda yer almamaktadır.
E1 nüshasında diğer nüshalarda ve bu nüshada da fetvâ mecmualarının yapısı gereği kısaca rumuzlarla belirtilen şeyhülislâm adları kimi yerlerde farklı yazılmıştır.
Bu rumuzlar; Pìrì yerine Pìrìzäde, Sm´ yerine Es-seyyid Mu´≠afå Efendi, İs≈aø yerine İs≈äø Efendi gibi şekillerde verilmiştir.
3. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 593 (E 3. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 593 (E 3. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 593 (E 3. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 593 (E2222))))
Süleymaniye Kütüphanesi’nin Esad Efendi Kitaplığı’nda bulunan ve E2 nüshası
adını verdiğimiz nüsha, M2 nüshası ile aynıdır ve muhtemelen ondan sonra
yazılmıştır. Bu iki nüsha aynı yerde sona ermiştir. Şükrü Özen’in makalesinde bu eser 104 varak olarak gösterilmiştir. Ancak nüshanın yer aldığı eser, aynı zamanda “Fetävä-yı úAbdurra≈ìm Efendi” adlı bir başka eseri daha ihtivâ etmektedir. Mecmua, bu iki eser ile birlikte 104 varaktır. İncelediğimiz fetvâ mecmuası ise ilk 33 varaktadır ve bir sayfada 31 satır olarak yazılmıştır. Bu nüshada, eserde sayfa kenarlarında yer alan Arapça nukûller yer almamaktadır. Ayrıca eser, nesih yazı türünde yazılmıştır. Nüsha, tıpkı M2 nüshasında olduğu gibi “Kitäbu’l-vedìúa”
başlığındaki ilk iki fetvânın verilmesi ile sona ermiştir. Geri kalan bölümler ise eksiktir.
4. Millî Kütüphane, nr. 4. Millî Kütüphane, nr. 4. Millî Kütüphane, nr.
4. Millî Kütüphane, nr. 06 Hk 1094 (M06 Hk 1094 (M06 Hk 1094 (M06 Hk 1094 (M1111))))
M1 nüshası olarak adlandırdığımız bu nüsha, Millî Kütüphane’de yazar adı
olarak “Osmân Efendî Yegânî Ahmed Efendî” adıyla kayıtlı olmasına rağmen eser Ömer bin Sâlih el-Kırımî’nin eserinden bir nüshadır. Söz başları kırmızı renkli ve cetveller yaldızlıdır. Cildi, siyah renkli ve sonradan yapılmış pandizot cilttir. Asıl cildin bu deffesi içinde durmaktadır. Salbek, yaldız şemseli kahverengi cilttir. Eserde Süleyman Bey b. Hasan Bey'in mülkiyet kaydı vardır. Nesta’lik yazı türünde yazılmış ve saykallı çapa filigranlıdır. Bir sayfada 21 satır olarak yazılmıştır. Bu nüsha 87 varak olup muhtemelen A, E2 ve M2 nüshalarından önce yazılmıştır. Ancak
bu nüsha tam değildir. Kitabın henüz ilk bölümü olan “Kitäbu’≠-≠a≈äret”in iki fetvâsından “Kitäbu’≠-≠aläk ve fihi’t-ta≈lìl” bölümündeki sekizinci fetvâya kadar eksiktir. “Kitäbu’≠-≠a≈äret” başlığı altında yer alan beş fetvâ ile “Kitäbu’≠-≠aläk ve fihi’t-ta≈lìl” bölümündeki yedi fetvâ ve bunlarla beraber arada kalan 13 başlık ile bu başlıkların altında yer alan fetvâların bulunduğu varaklar kopmuştur. Nüshada sayfa kenarlarında Arapça nukûller bulunmaktadır. Eserin girişinde, eser içerisinde yer
alan bu Arapça nukûllerin hangi eserlerden alındığını ve eserdeki başlıkları gösteren tablo şeklinde fihrist bulunmaktadır.
5. Millî Kütüphane, nr. 5. Millî Kütüphane, nr. 5. Millî Kütüphane, nr.
5. Millî Kütüphane, nr. 06 Mil Yz A 946 (M06 Mil Yz A 946 (M06 Mil Yz A 946 (M06 Mil Yz A 946 (M2222) ) ) )
Millî Kütüphane’den aldığımız ikinci nüsha olmasından dolayı M2 nüshası
olarak adlandırdığımız bu nüshanın sırtı bez kağıt kaplıdır ve mukavva bir cilde sahiptir. Söz üstleri ve cetvelleri kırmızı, yaprakları rutubet lekelidir ve nesih, yazı türünde yazılmıştır. Ayrıca, suyolu filigranlıdır. Nüsha, E2 nüshası daha önce
belirttiğimiz gibi “Kitäbu’l-vedìúa” ile son bulmuştur. Geri kalan bölümler eksiktir. Bu nüshada da sayfa kenarlarında yer alan Arapça nukûller E2 nüshasındaki gibi yer
almamaktadır.
Tuhfetü’l-Fetâvâ’nın mevcut bulunan bu beş nüshasından eserin tamamını ihtiva ettiğini düşündüğümüz nüshalar A ve E1 nüshalarıdır. Bu nüshaların diğerleri
ile benzerlik ve farklılıklarına, nüshaların tam olmasına, metnin imlâsı ve müstensihlerin üslûp ve tasarrufları ile nüshalar hakkında tespit edilen diğer hususlara bakıldığında, eserin hazırlanışında bu iki nüshanın göz önünde bulundurulmasının gerekli olduğu görülür. A ve E1 nüshaları arasında önemli farklar
vardır. Diğer nüshalar ile A nüshası arasında benzerlikler çoktur ve onlar da konuların ve konular içerisindeki fetvâların sıralanışı bakımından E1 nüshasından
ayrılırlar. Eserin sağlıklı bir şekilde transkribe edilmesi açısından A nüshasını esas aldık ve E1 nüshası ile diğer nüshaları da göz önünde bulundurarak metni çıkarmaya
çalıştık. Müellif Hattı M1 ? A M2 E2 E1