2.3. Muhtevâ Özellikleri
2.3.5. Mekânlar
2.3.6.8. Zuhal
Hall idüb dilden nuhûset ʿukdesin dest-i Zühal
Gitdi gam geldi ferah irişdi eyyâm-ı visâl (Ta. 1/4)
2.3.6.9. Zühre
Çengin alsun eline Zühre ola raks-âver
Leb-i bintü’l-ʿinebi emmege erler gelsün (G 228/4)
Zühre bir âyîn ile raks-âver oldı bu gice
Kim sipihri şevkden raksa getürdi bî-mecâl (Ta. 1/8)
2.3.7.Vatan
Klâsik Türk edebiyatında ‘vatan’ kavramı 19. yüzyıldan sonra yer edinmektedir. 18. yüzyıl şairi olan Garîbî Efendi’nin Dîvân’ında on yedi beyitte bu kavramı kullanması hayli dikkat çekicidir.
Garîbî ger dimâğ-ı devletin var ise ʿâlemde
Varub ʿazm-i diyâr-ı gurbet it hâk-i vatandan giç (G 31/7) Hatın şâm-ı garîbân içre bir beytü’l-hazen dirler
Binâgûşın beyâz-ı ʿişret-i subh-ı vatan dirler (G 53/1)
‘Vatan’ kavramının geçtiği diğer beyitler: (G 57/1), (G 58/6), (G 68/1), (G 69/5), (G 88/6), (G 133/1), (G 162/5), (G 200/6), (G 202/1), (G 238/6), (G 255/1), (G 255/8), (G 269/4), (Mu. 1/5a), (Mu. 1/9a).
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
BAĞLAMLI DİZİN VE İŞLEVSEL SÖZLÜK
3.1. Sözlük Kullanım Kılavuzu
Sözlük alfabetik sıraya göre dizilmiştir.
Sözlüğün amacı kelime, tamlama ve kelime gruplarını anlamlandırmak olduğundan dolayı sözlük çalışmamızda köken bilgisine yer verilmemiştir.
Özel isimler büyük harfle yazılmıştır.
Kelimelere gelen çekim ekleri ayrılarak, kelime kök ve gövde olarak sıralanmıştır. Birleşik fiil ve kelime gruplarına gelen çekim ekleri de ayrılarak belirtilmiştir.
Sözlüklerde anlamları bulunamayan kelimelerin anlamları bağlamdan yola çıkılarak tarafımızca en uygun şekilde verilmiştir.
Sözlüğün hazırlanmasında yararlanılan sözlük ve kaynaklar kaynakçada verilmiştir.
Erbilli Âmâ Yusuf Garîbî Efendi Dîvânı Sözlüğünde kelimelere anlam verilmeden önce ayetler, hadisler, kelam-ı kibarlar, atasözleri, deyimler, kalıp ifadeler ve argo ifadeler olarak türü yazılmıştır.
Sözlükteki “etmek, eylemek, itmek, kılmak…vb. gibi” yardımcı fiiler birleşik fiil oluşturduklarından bir arada alınmıştır. Söz konusu yardımcı fiiler, birleşik fiil özelliği göstemediği durumlarda tek başlarına alınmıştır.
Bağlama unsuru olan “geh…geh…; hem…hem…” gibi kelimeler bir
-A-
a:
1. a:
Terci-bend 4 Mısra: 22
"Ey" anlamında seslenme edatı. Derūnum dāʾimā pür-sūziş-i dāġ-ı muḥabbetdir
A sulṭānım ḳuluñ böyle esīr-i ḫāk-i ġurbetdir
2. a:
Gazel 247 Mısra: 4
"Ey" anlamında seslenme edatı. Firengī ḫaṭla Hindū ḫāle virdik kişver- i ḥüsni
A kāfir kendi zuʿmuñca henüz īmān mı var sende
3. a:
Gazel 247 Mısra: 10
"Ey" anlamında seslenme edatı. Giçirdiñ ser-be-ser iḳlīm-i cānı tīġ-i ġamzeñden
A ẓālim bilmezim fetḥ-i Hülāgū Ḫān mı var sende
a:
1. aña:- ñ -a Gazel 90 Mısra: 1
İşaret zamiri "o".
Turunc-ı ġabġabıñ dişlerdim ammā aña cān ister
ʿAdālet üzredir ḥükm-i şerīʿat ḳana ḳan ister
2. aña:-ñ, -a Gazel 127
Mısra: 8
İşaret zamiri "o".
Dāʾim istersen eger ḳurb-i viṣāl-i yāri Sen hemān göster aña ṣūret-i teʾkīd-i ḫulūṣ
3. aña:-ñ, -a Gazel 47 Mısra: 18
İşaret zamiri "o".
Nādāna dür-i naẓmıñı ʿarż itme Ġarībī Her nāḳıṣ-ı ʿaḳl aña ḫarīdār degildir 4. aña:-ñ, -a
Gazel 122 Mısra: 4
İşaret zamiri "o".
Dil ne gūne o siyeh-çeşm-i perīden giçe kim
Mülk-i iḳlīm-i cünūnı aña teslīm itmiş 5. aña:-ñ, -a
Gazel 126 Mısra: 10
İşaret zamiri "o".
Şeft-ālu-yı būs-ı ruḫı dendāna dayanmaz
Ey gürsine-çeşm aña uṣūliyle dudaḳ baṣ
6. aña:-ñ, -a Gazel 126 Mısra: 16
İşaret zamiri "o".
Ṣandūḳ-ı der-i maʿrifete virme güşāyiş Bir Bosna firengīsi ile aña ḳapaḳ baṣ 7. aña:-ñ, -a
Gazel 194 Mısra: 7
Bir baḥrdir muḥabbet kim yoḳ aña kenāre
Ḫāk-i ʿademdir ancaḳ deryā-yı ʿaşḳa sāḥil
8. aña:-ñ, -a Gazel 233 Mısra: 10
İşaret zamiri "o".
Muṣḥaf-ı ḥüsni faṣīḥ olmaḳ içün ʿuşşāḳa
Ḫaṭṭ-ı reyḥān ile ḳoy aña iʿrāb itsün 9. aña:-ñ, -a
Gazel 281 Mısra: 6
İşaret zamiri "o".
Dil mekteb-i ʿaşḳıñda sebaḳ-ḫˇānıñ olaldan
Sīnem aña bir nüsḫa-i sī-pāre degil mi 10. aña:-ñ, -a
Gazel 96 Mısra: 12
İşaret zamiri "o".
Pīrāmen-i āfāḳı dutup feyż-i saʿādet Ol feyż eger gevher ise biz aña kānuz 11. aña:-ñ, -a
Gazel 139 Mısra: 7
İşaret zamiri "o".
Bāde-i gūş aña ola ḳıyāmetde naṣīb Her kim eyler bize teklīf-i şarāb ey vāʿiẓ
12. aña:-ñ, -a Gazel 285 Mısra: 4
İşaret zamiri "o".
Dāne-i ḫāl degil ṭāḳ-ı dü-ebrūsunda Göñlüm aṣılmış aña şīşe-i ḳandīl gibi
13. aña:-n, -a Gazel 73 Mısra: 6
"O" 3. tekil şahıs zamiri. Cemāliñ göster ey şemʿ-i münevver bezm-i ʿirfāna
Ḳo yaḳsun ol vücūdı kim aña pervāne söyleller
14. aña: -ñ, -a Gazel 86 Mısra: 4
"O" 3. tekil şahıs zamiri. Ḳumrī oḳur çemende eẕān-ı Muḥammedī
Şāḫ-ı bülend-i serv aña bir mināredir 15. aña: -ñ, -a
Gazel 89 Mısra: 8
"O" 3. tekil şahıs zamiri. Ey perī cāna daḫı mihriñi ıẓhār itme Aña ṣandūḳce-i sīne emānet yeridir 16. aña: -ñ, -a
Gazel 30 Mısra: 8
"A-na: o-na". Üçüncü teklik şahıs zamirinin yönelme hâl eki almış biçimi.
Cānā ḫarāb-ı bāde imiş çeşm-i nergisiñ Ben bildigimde aña yine bādedir ʿilāc 17. anda:-n, -da
Gazel 119 Mısra: 4
İşaret zamiri "o".
Ne mümkindir ferāġat eylemek sevdā- yı zülfünden
Ki dil anda mürūr-ı ʿömr ile ṭūl-i emel çekmiş
18. anda:-n, -da Gazel 99 Mısra: 4
İşaret zamiri "o".
ʿAceb bir böyle gül-şende esīr-i pençe- i ḫārım
Ki anda nüh-felek bir beyża-ı bülbül ḳadar gelmez
19. anda: -n, -da Gazel 185 Mısra: 20
İşaret zamiri "o".
Olsun mı göñül ġavṭa-ḫor-ı baḥr-ı ṭabīʿat
Kim ḳalmamış anda bir içim ṣu-yı taḥammül
20. anda: -n, -da Gazel 99 Mısra: 12
İşaret zamiri "o".
Beyābān-ı muḥabbet bir dükenmez rāh-ı müşkildir
Ki ḫūrşīd-i ḳıyāmet anda bir ḳurṣ-ı ḳamer gelmez
21. andan:-n, -dan Gazel 222 Mısra: 4
İşaret zamiri "o".
Hemān peymāneye lüṭfi şarāb-ı ʿişve- rīz olsun
Ḳoy andan ʿāşıḳa būs-ı lebi ʿayn-ı ḥarām olsun
22. andan:-n, -dan Gazel 254 Mısra: 7
İşaret zamiri "o".
Sürer āhında cefā andan ümīd eyler iken
Bizi şermende-i lüṭf eyledi iḥsānı ile
23. andan:-n, -dan Gazel 267 Mısra: 6
İşaret zamiri "o".
Ḫˇāce-i fenn-i ʿulūm-ı ezelī vü ebedī ʿAḳl-ı küll andan idüb kesb-i kemāl-i edebi
24. andandır:-n, -dan, -dır Gazel 101
Mısra: 9
İşaret zamiri "o".
Ḳasem ol muṣḥaf-ı ḥüsne ki fenn-i ʿaşḳ andandır
Baña bāġ-ı behiştiñ gülleri hep ḫārdır sensiz
25. anı:-n, -ı Gazel 137 Mısra: 9
İşaret zamiri "o".
Bize göstermedi yoḳsa anı devr-i gerdūn
Ḳalmamış dehrde bilmem eŝer-i nām-ı neşāṭ
26. anı: -n,-ı Gazel 250 Mısra: 7
İşaret zamiri "o".
Anı da ben gibi āb eylemesün ḫacletden
Dutma ruḫsārıñı mīnā-yı şarābıñ yüzine
27. anı:-n, -ı Gazel 49 Mısra: 12
İşaret zamiri "o".
Bir āyet-i mihr olsa idi rūy-ı ṣanemde Eylerdim anı muṣḥaf-ı ʿOŝmān'a berāber
28. anı:-n, -ı Gazel 53 Mısra: 6
İşaret zamiri "o".
Nihālinde turunc-ı nīme-resdir ġabġab-ı Yūsuf
O bāġıñ kim anı sīr-āb ider çāh-ı ẕeḳan dirler
29. anı:-n, -ı Gazel 94 Mısra: 10
İşaret zamiri "o".
Kime kim ḥüsn ile naẓẓār itmek isterse gerdūn
Anı başından aʿlā dutmayınca āşkār olmaz
30. anı:-n, -ı Gazel 98 Mısra: 14
İşaret zamiri "o".
Bir cāh içün aġyāra niyāz itme Ġarībī Nefʿī anı mānend-i ilāh itmege
degmez 31. anı:-n, -ı Gazel 126 Mısra: 8
İşaret zamiri "o".
Ey şeyḫ ṣaḳın tekyede incitme mürīdi Ṭaḳdıḳca anı sīḫ-i kerāmāte yaraḳ baṣ 32. anı:-n, -ı
Gazel 135 Mısra: 7
İşaret zamiri "o".
Tīz anı bir noḳṭa mücrim eyler Allāh ṣaḳlasun
Kim ḥarīm-i vuṣlatında olmasun maḥrem ġalaṭ
33. anı:-n, -ı Gazel 135 Mısra: 11
İşaret zamiri "o".
Gizlik-i ḫorla ṣabā ḥaḳḳ eyler anı gūyiyā
Tā ḳıyāmet böyle ḳalur nüsḫa-i ʿālem ġalaṭ
34. anı:-n, -ı Gazel 157 Mısra: 14
"O" işaret zamiri.
Der-gāh-ı kerem-kāra rücūʿ oldı Ġarībī
Redd eyleme ʿafv it anı gör raḥmete lāyıḳ
35. anı:-n, -ı Gazel 159 Mısra: 6
İşaret zamiri "o".
Dünyā şeb-i siyāh idi küfr ü ḍalāl ile Pāk itdi anı maṭlaʿ-ı ṣubḥ-ı saʿādetiñ 36. anı:-n, -ı
Gazel 160 Mısra: 20
İşaret zamiri "o".
Sālim olamaz sīne-i dil renc-i ḥasedden
Ḥayfā anı ecvef gibi ʿilletle giçürdik 37. anı:-n, -ı
Gazel 203 Mısra: 12
İşaret zamiri "o".
Gice ḫˇābında göñül sünbül ü reyḥān görmüş
38. anı:-n, -ı Gazel 205 Mısra: 8
İşaret zamiri "o".
Bu cān-ı sitem-pīşeye kim dest-resim var
Zīr-i ḳademinde anı ḳurbāna getürdim 39. anı:-n, -ı
Gazel 206 Mısra: 14
İşaret zamiri "o".
Ġarībī bende-i ḫāk-i der-i devlet- meʾābıñdır
Anı ser-pençe-i miḥnetden āzād eyle sulṭānım
40. anı:-n, -ı Gazel 208 Mısra: 7
İşaret zamiri "o".
Her naḫle kim ṣarılsa yaḳar yandırır anı
Hem-reng-i tāk-i şuʿledürür ḳanımız bizim
41. anı:-n, -ı Gazel 233 Mısra: 14
İşaret zamiri "o". Hīç meskende Ġarībī ṣuyını bulduramaz
Meger anı Şaṭ-ı Mūṣul yine sīr-āb itsün
42. anı:-n, -ı Gazel 285 Mısra: 20
İşaret zamiri "o".
Şuʿarā-yı selefe söyle Ġarībī tanẓīr Bezm-i yārāna oḳı sen anı temŝīl gibi
43. anı:-n, -ı Gazel 98 Mısra: 10
"O" 3. teklik şahıs zamiri. Düşmen ki degil Rüstem-i eflāke berāber
Anı hedef-i nāvek-i āh itmege degmez 44. anı:-n, -ı
Gazel 94 Mısra: 13
"O" 3. tekil şahıs zamiri. Anı bir rütbe aġrāz ile eyler yirine nāzil
Cihān durduḳca levḥ-i sīnesinde inkisār olmaz
45. anı:-n, -ı Gazel 283 Mısra: 7
"O" 3. tekil şahıs zamiri. Böyle bir ceyş-i ġamıñ eylemiş anı ber-bād
Bulamam ḫāṭırımı bir daḫı taʿmīr gibi 46. anı: -n, -ı
Gazel 114 Mısra: 4
İşaret zamiri "o".
Evvel buraḳub sīneye bir mihr ḫayāliñ Āḫir anı raḫneyle figār itmek içünmiş 47. anı:-n, -ı
Gazel 260 Mısra: 3
İşaret zamiri "o".
Hāle gibi anı iderim zīver-ı āġūş Ol māh-likā bir gice mihmānım olursa 48. anı: -n, -ı
Gazel 10 Mısra: 1
Var bir sözüm ben anı hemān söylerim saña
Ey mest-i nāz līk nihān söylerim saña 49. anı:-n, -ı
Tarih 1 Mısra: 10
" O", üçüncü teklik şahıs zamirinin belirtme durum eki almış hali.
Müşterī (ARAPÇA) itdi gevher ü yāḳūtdan
Saçmaḳ içün anı dehre geh yemīn ü geh şimāl
50. anıñ:-nıñ Gazel 258 Mısra: 6
İşaret zamiri "o".
Nihāl-i ḳāmetinde ḥüsn-i rūy-ı dil- firībiñ gör
Anıñ ġonçe açılmış nāz ile bir gül budaġında
51. anıñ:-nıñ Gazel 267 Mısra: 7
İşaret zamiri "o".
Şevḳ-i mihridir anıñ vāsıṭa-i būd u nebūd
Ẕāt-ı pākidir olan ḫilḳat-i eşyā sebebi 52. anıñ:-nıñ
Gazel 94 Mısra: 8
"O" 3. teklik şahıs zamiri. Felek didikleri bir kimsedir kim ʿaynı farḳında
Anıñ kim çeşmi derk itmez elinde iḫtiyār olmaz
53. anıñ:-nıñ Gazel 94 Mısra: 18
"O" 3. teklik şahıs zamiri. Ṣalur rūy-ı zemīne pençe-i bāzū-yı reddile
Anıñ ḫāk-i sitemden ġayrı başına niŝ ār olmaz
54. anıñ:-nıñ Gazel 174 Mısra: 8
"O" 3. teklik şahıs zamiri.
İdecek ḫışmla ebrūy-ı kemānın der-kār Anıñ amāc-geh-i tīrine āmāde idik 55. anıñ:-nıñ
Tarih 1 Mısra: 29
"O" 3. teklik şahıs zamiri. Bu anıñ şevḳ-ı ẕifāfıdır ki dutmuş ʿālemi
Bu anıñ şevḳ-i neşāṭıdır ki olmuş böyle ḥāl
56. anıñ:-nıñ Tarih 2 Mısra: 15
"O" 3. teklik şahıs zamiri. Bu anıñ ẕevḳ-i zifāfıdır ki dutmuş ʿālemi
Bu anıñ rūz-ı neşāṭıdır ki olmuş ḫalḳa ʿīd
57. anıñ:-nıñ Tarih 2 Mısra: 16
"O" 3. teklik şahıs zamiri. Bu anıñ ẕevḳ-i zifāfıdır ki dutmuş ʿālemi
Bu anıñ rūz-ı neşāṭıdır ki olmuş ḫalḳa ʿīd
58. anıñ:-nıñ Gazel 85 Mısra: 11
"O" 3. tekil şahıs zamiri. Dolaşur diller anıñ ġamze-i müjgānlarına
Ṭıfl-ı yek-sāle gibi tīġ-i ḳalem bilmezler
59. anıñ:-nıñ Gazel 209 Mısra: 6
"O" 3. tekil şahıs zamiri.
Kimse ol fitneden āgāh degildir evvel Ben anıñ ḥüsn-i cihān-sūzına raġbet virdim
60. anıñ:-nıñ Tarih 1 Mısra: 30
İşaret zamiri "o".
Bu anıñ şevḳ-ı ẕifāfıdır ki dutmuş ʿālemi
Bu anıñ şevḳ-i neşāṭıdır ki olmuş böyle ḥāl
61. anıñ: -nıñ Gazel 99 Mısra: 1
İşaret zamiri "o".
Anıñ kim nūr var ḳalbinde ḳavlinden ḫaṭar gelmez
Muṣaffā ṭıynetiñ tīġ-i zebānından żarar gelmez
62. anıñ: -nıñ Gazel 99 Mısra: 13
İşaret zamiri "o".
Ne cürm olmuş anıñ pā-beste-i ḳullābına bāʾiš
Göñül bir ṭıfl-i nādāndır elinden ḫayr u şer gelmez
63. anıñ: -nıñ Gazel 103 Mısra: 6
İşaret zamiri "o".
El-ḥaẕer ḳılma ʿadū ile ḫuṣūmet ey dil Anıñ elmās-ı ḥased ḳalbin ezer çoḳ gitmez
64. anlardan:-n, lar, -dan Gazel 94
Mısra: 19
İşaret zamiri ‘onlar’
Ġarībī ġālibā ṣalmış beni anlardan aʿlādan Ki böyle ḫāṭırım ṣıḥḥat-pezīr-i rūzgār olmaz āb: 1. āb: Gazel 144 Mısra: 8 Su.
Rūy-ı gül-gūne düşen zülfden olmaz medediñ
Ṣaḳın ebr-i şafaḳ-ālūddan āb itme ṭamaʿ
2. āb:
Gazel 230 Mısra: 3 Su.
Yoḳ yere çeşme-i ḫūrşīdden āb itme ṭaleb
O perī-zādeden ümmīd-i viṣāl itme ṣaḳın
3. āb:
Gazel 250 Mısra: 7 Su.
Anı da ben gibi āb eylemesün ḫacletden
Dutma ruḫsārıñı mīnā-yı şarābıñ yüzine 4. āb: Gazel 192 Mısra: 3 Su.
Bir çeşm-sār-ı merḥamete geldiñ āb içün
Reyyān-ı kām-ı kāse-i zehr olduñ ey göñül
5. āb:
Gazel 20 Mısra: 10
Su (gözyaşı bağlamında). İtme ibrām ile raḳībe niyāz Kelbin efzūn ider necāsetin āb 6. ābı:-ı
Gazel 146 Mısra: 2 Su.
Yād-ı ḳaddiñle gözim eşk-i revān itmez dirīġ
Ābı pāy-ı servlerden bāġbān itmez dirīġ āb u hevā: 1. āb u hevāsı:-s, -ı Gazel 137 Mısra: 11 Su ve hava.
İstirāḥat idecek āb u hevāsı dil-gīr Yine zülfi gibi yoḳ ʿāşıḳa bir şām-ı neşāṭ āb u nān: 1. āb u nānında: -ın, -da Gazel 266 Mısra: 12 Su ve ekmek.
Seniñ çün gūne gūne zehrler maḫfīdir ey ġāfil
Bu mihmān-ḫāne-i kevn-i fenānıñ āb u nānında
2. āb u nānında: -ın, -da Gazel 266
Mısra: 12 Su ve ekmek.
Seniñ çün gūne gūne zehrler maḫfīdir ey ġāfil
Bu mihmān-ḫāne-i kevn-i fenānıñ āb u nānında
āb u tāb-ı reng-i ruḫsār:
1. āb u tāb-ı reng-i ruḫsārıñ: -ıñ Gazel 43
Mısra: 3
(Sevgilinin) yüzünün renginin güzelliği ve parlaklığı.
Sevād-ı ḫaṭṭıñ aldı āb u tāb-ı reng-i ruḫsārıñ
Metāʿ-ı dīne ārī leşker-i İblīs reh- zendir
āb u tāb:
1. āb u tābını:-ın, -ı Gazel 40 Mısra: 3
Kelime Tipi: Kalıp İfade Güzellik ve parlaklık.
Reng-i ruḫsārıñ alub yāḳūtuñ āb u tābını
Şerbet-i lāʿl-i lebiñ cām-ı muṣaffādan leẕīẕ ābād: 1. ābād: Terci-bend 2 Mısra: 11 Bakımlı, bayındır.
Mülk-i cān hicr ile vīrān iken ābād eyle
Sīnemi bes hedef-i nāvek-i bī-dād eyle
ābād eyle-:
1. ābād eyle: Gazel 206 Mısra: 2 Kelime Tipi: -
İmar etmek, bayındır hale getirmek - gönlü sevindirmek, mutlu etmek-.
Men-i nā-şādı bir ümmīd ile şād eyle sulṭānım
Yıḳılmış göñlümi lüṭfuñla ābād eyle sulṭānım ābād ol-: 1. ābād olma: -ma Gazel 63 Mısra: 15 Kelime Tipi: -
Bayındır hale gelmek, imar olmak.
Olma ābād ḫayāliyle sen ey ḫāne-i dil Tīşe-i āh ile vīrān olacaḳsın āḫir 2. ābād olmadan:-madan Gazel 42
Mısra: 6 Kelime Tipi: -
Bayındır hale gelmek, imar olmak.
Yıḳılmış tīşe-i ḳahr ile cān mülki viṣāliñde
Yed-i miʿmār-ı hicrān ile ābād olmadan yegdir
3. ābād olmadan:-madan Gazel 224
Mısra: 3 Kelime Tipi: -
Şenlenmek, bayındır, mamur duruma gelmek.
Yed-i miʿmār-ı iḥsānıñla ābād olmadan giçdim
Sipāh-ı cevriñe bārī vücūdum pā-māl olsun ābād-ı ġam: 1. ābād-ı ġamıñla:-ıñ, -la Gazel 198 Mısra: 11 Kelime Tipi: -
Gamın çokluğu (Tasalı, hüznü ve kederi çok olan).
Büküldi ḳāmetim ābād-ı ġamıñla yoḳ mı inṣāfıñ
Civān iken beni pīr-i kühen-sāl itdiñ ey ẓālim āb-dār eyle-: 1. āb-dār eyler: -r Gazel 70 Mısra: 4 Kelime Tipi: -
Parlak etmek, parlatmak.
Teraḥḥumdan degil aġlar şikest-i reng- i ʿuşşāḳa
Sirişk-i dīdeden tīġ-i nigāhın āb-dār eyler āb-dār ol-: 1. āb-dār olmaz:-maz Gazel 94 Mısra: 16 Kelime Tipi: - Parlak olmak.
Kimiñ kim baḫtını iḳbāle lāyıḳ görmese gerdūn
Zamān-ı ḥaşre dek tīġ-i murādı āb-dār olmaz
āb-ı beḳā:
1. āb-ı beḳā: Gazel 178 Mısra: 3
Kelime Tipi: Kalıp İfade Ölümsüzlük suyu.
Ḥayāt-ı Ḫıżr ise āb-ı beḳā minnetle nūş olmaz
Görüb pīr-i muġānda imtinān ṣahbādan el çekdik 2. āb-ı beḳādan:-dan Terkib-bend 1 Mısra: 66 Kelime Tipi: - Ölümsüzlük suyu.
Derdim artur ġam-ı ʿaşḳıñla devādan giçdim
Heves-i laʿliñ ile āb-ı beḳādan giçdim 3. āb-ı beḳānıñ: -nıñ
Gazel 107 Mısra: 5
Kelime Tipi: Kalıp İfade Ölümsüzlük suyu.
Hem yine Ḫıżr bilür āb-ı beḳānıñ ḳadrin
Leẕẕet-i būs-ı ruḫ-ı sādeyi herkes bilmez
4. āb-ı beḳāya: -y, -a Gazel 163 Mısra: 3
Kelime Tipi: Kalıp İfade Ölümsüzlük suyu.
Āb-ı beḳāya ḫıżr-ı vücūd olmaz iḥtiyāc
Reyyān iderse ʿömrini ebr-i ʿaṭālarıñ
āb-ı çeşm:
1. āb-ı çeşmiñ: -iñ Gazel 77
Mısra: 13
Kelime Tipi: Kalıp İfade Gözyaşı.
Ḥasretle āb-ı çeşmiñ eyle bu gūne cārī Kim seyl-i eşkiñ üzre cismiñ ḥabāb göster āb-ı cū: 1. āb-ı cū: Gazel 59 Mısra: 8 Kelime Tipi: - Akarsu, ırmak.
Yād-ı ḳaddiñle gözlerim aġlasa n'ola resmidir
Bāġda serv-i ʿarʿarıñ pāyına āb-ı cū gelür āb-ı dem-i şemşīr: 1. āb-ı dem-i şemşīriñe:-iñ, -e Gazel 198 Mısra: 3 Kelime Tipi: - Kılıç kanının suyu.
Ḳatı leb-teşnedir āb-ı dem-i şemşīriñe cānım
N'içün bir nice gün ḳatlimde ihmāl itdiñ ey ẓālim
āb-ı ḥayāt:
1. āb-ı ḥayāt: Gazel 162 Mısra: 7
Kelime Tipi: Kalıp İfade İçeni ölümsüzlüğe ulaştırdığına inanılan efsanevi su.
Reşkden eyledi ser-menzilini āb-ı ḥayāt
2. āb-ı ḥayāt: Gazel 56 Mısra: 2
Kelime Tipi: Kalıp İfade İçeni ölümsüzlüğe ulaştırdığına inanılan efsanevi su.
Dünyā maḳām-ı genc-i ferāġat degil midir
Āb-ı ḥayāt eşk-i nedāmet degil midir 3. āb-ı ḥayāt:
Gazel 65 Mısra: 8
Kelime Tipi: Kalıp İfade İçeni ölümsüzlüğe ulaştıran ve nerede olduğu bilinmeyen bir kaynağın suyu.
Zīr-i ẓulmāt tār-ı zülfüñde Ruḫuñ āb-ı ḥayāt yazmışlar 1. āb-ı ḥayātından:-ın, -dan Gazel 134
Mısra: 8
Kelime Tipi: Kalıp İfade İçeni ölümsüzlüğe ulaştıran ve nerede olduğu bilinmeyen bir kaynağın suyu.
N'ola her heftde bir tāze ḳılsa ʿömr-i cāvīdin
Lebiñ āb-ı ḥayātından içer ṣu sebze- zār-ı ḫaṭṭ āb-ı ḥayāt-ı ḫıżr: 1. āb-ı ḥayāt-ı ḫıżr: Gazel 48 Mısra: 1 Kelime Tipi: - Hızır (a.s.)'ın ölümsüzlük suyu. Āb-ı ḥayāt-ı Ḫıżr benim kevŝerimdedir Feyż-i neşāṭ-ı ʿömr mey-i
sāġarımdadır
āb-ı kevŝer çek:
1. āb-ı kevŝer çek: Gazel 165 Mısra: 1 Kelime Tipi: -
Kevser suyu içmek.(Cennette bulunduğuna ve içenin bir daha susuzluk çekmeyeceğine inanılan kutsal su).
Saña söylerse vāʿiẓ cennete gir āb-ı kevŝer çek
Budur mefhūm kim mey-ḫāneden bir iki sāġar çek
āb-ı küdūret: 1. āb-ı küdūretden: -den Muhammes 1 Mısra: 12 Kelime Tipi: - Keder suyu.
Tehīdir kāse-i ġurbet nevāl-i ʿizz ü rifʿatden
Leb-ā-lebdir sebūy-ı sāġarı āb-ı küdūretden āb-ı lüṭf: 1. āb-ı lüṭfuñı:-uñ, -ı Gazel 239 Mısra: 8 Kelime Tipi: -
İyilik, cömertlik suyu.
Dutuşdı sūz u tāb-ı ʿillete endām-ı pür- żaʿfım
Buraḳ bir ḳaṭre āb-ı lüṭfuñı bu nāra yā Allāh
āb-ı muḥabbet:
1. āb-ı muḥabbetle:-le Gazel 197
Kelime Tipi: -
Muhabbet suyu; gözyaşı.
Ḫaṭṭ-ı çep-ḫīz ile ḳānūn-ı şifādır ḫātem Gūyiyā āb-ı muḥabbetle binādır ḫātem
āb-ı rūy: 1. āb-ı rūy: -ın, -ı Gazel 159 Mısra: 4 Kelime Tipi: - Yüzsuyu.
Lāt ü Menāt'ı eyledi pā-māl muʿcizeñ Aṣnāmıñ āb-ı rūyını dökdi mehābetiñ
āb-ı şehādet: 1. āb-ı şehādetdir:-dir Gazel 132 Mısra: 4 Kelime Tipi: - Şehadet suyu.
ʿArṣa-i ʿaşḳıñda şemşīr-i nigāhıñla ḫoşum
Kim dehān-ı tīġden āb-ı şehādetdir ġaraż āb-ı şemşīr: 1. āb-ı şemşīriñ: -iñ Gazel 53 Mısra: 13 Kelime Tipi: - Kılıcın suyu.
Sirişk-i dīde-i Yaʿḳūb'dandır āb-ı şemşīriñ
Şehīd-i tīġıña pīrāhen-i Yūsuf kefen dirler āb-ı zeneḫdān: 1. āb-ı zeneḫdānını:-ın, -ı Gazel 249 Mısra: 8 Kelime Tipi: - Çene suyu.
Ḥacerü'l-esved-i ḫāl-i lebine yüz sürelüm İçelüm āb-ı zeneḫdānını zemzemcesine āb-[ı]rū dök: 1. āb-[ı]rū dökme:-me Gazel 18 Mısra: 3 Kelime Tipi: - Yüzsuyu dökmek.
Āb-[ı]rū dökme ṣaḳın ḫūn-ı ciger nūş it kim
Semm olur ʿāḳıbet-i neşʾe-i ṣahbā-yı ṭaleb aç-: 1. aç: Gazel 31 Mısra: 4 Açmak, göstermek.
Sevād-ı çeşm-i bülbül dīde-i Yaʿḳūb'a dönmüşdür
Yüzüñden aç niḳāb ey Yūsuf-ı gül pīrehenden giç
2. açar:-ar Gazel 286 Mısra: 8 Açmak.
Bu ḫarābātda bir cürʿa-i meyden ġayrı Kim açar ʿuḳdemizi nāḫun-ı tedbīr gibi
3. açdı:-dı
Muhammes 2 Mısra: 33 Açmak.
Zaḫm-ı nāsūr-ı sitem baġrımdan açdı biñ dehen
Ey mürüvvetsiz Ġarībī teg uṣandım ʿömrden 4. açdı:-dı Gazel 126 Mısra: 11 Açmak.
Bānū-yı gülin açdı ṣabā bend-i niḳābın Ol ḫalvete ʿiṣmetle sen ey bülbül ayaḳ baṣ
5. açdı:-dı Gazel 275 Mısra: 9 Açmak.
Yüzünden şāhid-i gül-bün niḳābın açdı ey bülbül
Nüvīd-i vaṣl ile peyk-i ṣabā gül-zārdan geldi
6. açdıñ:-dıñ Gazel 273 Mısra: 13 Açmak.
Açdıñ metāʿ-ı şiʿri Ġarībī ne fāʾide Naḳd-i bahā cevāhir-i güftāra ḳalmadı 7. açıla:-ı, -l, -a
Gazel 125 Mısra: 3
Açılmak, çözülmek.
Hergiz dilemem açıla boynumdan o kākül
Bir ṭavḳ-ı vefādır ki olub gerdene maḫṣūṣ
8. açıldı: -ı, -l, -dı Gazel 124 Mısra: 7 (Sabah) olmak.
Yüz ṣubḥ açıldı ol yüzi ḫūrşīdi görmedik
Ger olmasaḳ bu gün daḫı aḫşāma ḳaldı iş
9. açılmaz:-ı, -l, -maz Gazel 148 Mısra: 11
Açılmak, (düğüm için) çözülmek. Biñ ṣabā ile açılmaz derhem olmuş ṭurresi
Yeri var ger şāne birle olsa pāre pāre zülf
10. açılmaz: -ı, -l, -maz Gazel 189
Mısra: 14
Açık hale gelmek, açılmak. Budur vehmi zamān-ı ḥaşre dek bu ḫˇāb-ı ġafletden
Ġarībī-veş açılmaz çeşm-i baḫt-ı tārıñ ey bülbül
11. açılmaz: -ı, -l, -maz Gazel 245
Mısra: 1
Açık hale gelmek, açılmak. Açılmaz ġonçe göñlüm gül gibi seyr-i çemenlerle
Bahār u bāde ḫoşdur dil-ber-i nāzik- bedenlerle
12. açılmaz: -ı, -l, -maz Muhammes 3 Mısra: 17
Açık hale gelmek.
Açılmaz iltifāt-ı āşināya çeşm-i cādūsı Degil bī-gāneye ḫāṣṣ olmamışdır ḥüsn-i dil-cūsı
13. açılmaz: -ı, -l, -maz Gazel 36
Mısra: 4
(çiçek için) büyüyüp tomurcuk ve gonca halinden çıkmak.
Ṭulūʿ itmez saʿādet burcuna baḫt-ı siyāhım āh
Açılmaz ġonçe-veş gāhī dil-i nā- şāddan feryād
14. açılmaz: -ı, -l, -maz Gazel 82
Mısra: 8
(çiçek için) büyüyüp tomurcuk ve gonca halinden çıkmak.
O gül-zār-ı ġamuz kim şeb-nem-i ṣubḥ-ı ḳıyāmetle
Açılmaz ġonçesi böyle gül-i āşūbumuz vardır
15. açılmış:-ı, -l, -mış Gazel 226 Mısra: 11
Açık hale gelmek.
Niḳāb-ı ḥüsn-i pür-tābıñ açılmış görse ʿuşşāḳıñ
Urur pervāne-veş cān şuʿle-i ruḫsāra biñ yerden
16. açılmış: -ı, -l, -mış Gazel 258
Mısra: 6
Açmak; açık hale gelmek. Nihāl-i ḳāmetinde ḥüsn-i rūy-ı dil- firībiñ gör
Anıñ ġonçe açılmış nāz ile bir gül budaġında
17. açılub:-ı, -l, -ub Gazel 182 Mısra: 6
Açık hale gelmek, çiçeklenmek; neşelenmek.
Bu nev-bahār-ı rū-be-ḫazān-ı zamānda Bir gün mišāl-i gül açılub ḫırem
olmadıñ
18. açmadı:-madı Gazel 215 Mısra: 7 Açmak.
Açmadı ġonçe-i baḫtımı nesīm-i vaṣlıñ Rūz u şeb sen daḫı pā-beste-i hicrān olasın
19. açsa:-sa Gazel 287 Mısra: 4 Açmak.
Ḫande henūz laʿl-i lebin itmemiş güşād
Tāze bu bāġıñ açsa gerek ġonçe zanbaḳı
20. açub:-ub Gazel 238 Mısra: 8 Açmak.
Başında belā kākül her cānib uzatmış dil
Yā ṭurre açub sünbül ya müşg-i Ḫoten'dir bu
21. açub:-ub
Terkib-bend 1 Mısra: 47 Açmak.
Meyl iderdiñ göz açub baḳsa idiñ sen de saña
Ġam degil ben de olursam ṣanemā bende saña
22. açub:-ub Gazel 19 Mısra: 3
Açmak, Bakmak.
Her müjem bir göz açub neẓẓāre-i ruḫsārıña
ʿĀḳıbet derdiñle ey bī-raḥm giryān oldı hep
ʿaccilū biʿṣ ṣalāti:
1. ʿaccilū biʿṣ ṣalāti: Gazel 65
Mısra: 10 Kelime Tipi: -
Namazı vakti geçmeden kılmakta acele ediniz.
Ṭāḳ-ı miḥrāb ḳaşlarıñda seniñ ʿAccilū biʿṣ ṣalāti yazmışlar
ʿaceb:
1. ʿaceb: Gazel 38 Mısra: 5 Acaba.
Ey ḫˇāce ʿaceb ḫāṭırıñ olmaz mı perīşān
Her gün ki gelür mektebe ḫūbān müteʿaddid
2. ʿaceb: Gazel 99 Mısra: 3 Acaba.
ʿAceb bir böyle gül-şende esīr-i pençe- i ḫārım
Ki anda nüh-felek bir beyża-ı bülbül ḳadar gelmez
3. ʿaceb: Gazel 104 Mısra: 2 Acaba.
Bir sitem-kārı göñül mülküne şāh eylemişüz
Pister-i berḳı ʿaceb berg-i giyāh eylemişüz
4. ʿaceb: Gazel 134 Mısra: 2 Acaba.
İçer cūy-ı dehān-ı tīġden ṣu sebze-zār-ı ḫaṭṭ
ʿAceb mi ser-bürīde bitse reyḥān-ı bahār-ı ḫaṭṭ
5. ʿaceb: Gazel 140 Mısra: 3 Acaba.
Cenāb-ı zāhide söz yoḳ ʿaceb bir göñli alçaḳdır
Olur ṭabʿ-ı laṭīfi bir suʾāl ü şāneden maḥẓūẓ
6. ʿaceb: Gazel 157 Mısra: 12 Acaba.
Yā Rab beni bu cürm ü ḫaṭā ile ḥabībiñ
Görsün mi ʿaceb encümen-i ümmete lāyıḳ
7. ʿaceb: Gazel 163