Mozart’ın Piyano Sonatları

Bazı ünlü besteciler tarafından eserin formunu belirlemede oynanan oyunlardan biri, Altın Oran’ın kullanımı ile ilişkilidir. Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), sayıları ve her çeşit oyunu sevdiğinden bu uygulamaya düşkünlüğü ile bilinmektedir. Piyano sonatlarını yazmak üzere oturduğunda, kafasında her zaman aynı plan vardı: Altın Oran’ı kullanarak biçimsel zerafet ve dengeyi yaratmaya çalışmak. Mozart zamanında, solo klavye sonatı üç bölümden oluşmaktaydı. Bölümlerden ilki, güçlü ve

3 Bkz. https://www.youtube.com/watch?v=QtFZC658RP8 S es P erd es i Zaman

enerjik, ikincisi yavaş ve şiirsel, üçüncüsü en yüksek hızdadır. Bu hızla sonata heyecanlı bir son getirilmektedir (Lehmann ve Posamentier, 2007).

On sekizinci yüzyılın sonlarının müziğe en belirgin katkılarından biri, ‘sonat- allegro’ formu olarak adlandırılan müzik formunun geliştirilmesidir. Bu isim, tamamı sonatın bir formu olarak hesaba katılabilen, hemen hemen tüm büyük çalgısal formların (oda müziği, senfoni, konçerto gibi) ilk bölümlerinde kullanılması durumundan türemiştir. Örneğin, iki keman, bir viyola ve bir çellodan oluşan bir dörtlü oda müziği çalgı topluluğu için bestelenen eser bir sonattır. Bir konçerto, bir solist ve bir orkestra için bestelenen bir sonattır. Senfoni ise, bir büyük orkestra için bestelenen bir sonattır. Yani, sonat-allegro’su bir sonatın veya sonattan oluşan konçerto ve senfoni gibi formların ilk bölümüdür. Bu yüzden sonat -allegro’nun içindeki sergi, gelişme ve sergi tekrarı’na alt bölüm denir. Sonat-allegro formunun kendisinde olduğu gibi, senfoni de üç temel alt bölümden oluşur ve her biri kendi içinde ve arasında tekrar eder. Sergi (exposition) adı verilen ilk alt bölümde eserin müziksel malzemeleri sunulur. Bu alt bölüm kendi içinde tekrarlanır böylece herşey tekrardan duyulabilir. Sergi’nin tekrarından sonra sırasıyla ‘gelişme’ (development) ve ‘sergi tekrarı’ (reexposition) alt bölümlerine geçilir.

Gelişme alt bölümü, serginin malzemelerinin değiştiği ve karıştığı yerdir. Çoğu zaman coşku ve heyecan vericidir. Burada gerilimin yükselmesi, bu bölümü doruk noktasına ulaştırır. Şiddet azaldıkça, bu bölümün başına dönülür. İşte bu ‘sergi tekrarı’ ile özetleme demektir. Bu nokta çalgıda en çok el becerisinin olduğu noktadır. Eğer dikkat edilmiyorsa, sergi alt bölümünün tekrarının duyulduğu zannedilebilir, fakat tekrar değildir. Bu alt bölümde çokça değişiklik yapılmasına rağmen, ustaca olduğu için fark edilmez (Lehmann ve Posamentier, 2007; Cangal, 2004).

Barok dönemde (1600-1750) birçok müzik türü, özellikle dans formları, eşit ikili formdadır. Her alt bölüm yaklaşık olarak aynı büyüklükte olup, benzer müzikler içerir ve genellikle tekrar edilir. Klasik dönemin (1750-1825) bestecilerine kadar bu form şu an ‘sonat-allegro’ formu olarak bilinen form haline getirilir. Bu şekline başa dönüşlü form adı verilir. Çünkü bu alt bölümün sonunda, ki aslında üçüncü alt bölümde, başlangıç kısmına dönüş yapılır. Şuna benzer: : A : : A : (Lehmann ve Posamentier, 2007).

Mozart on sekiz piyano eseri yazmıştır. Bunlardan biri dışında hepsinde sonat- allegro formu kullanılmıştır. Kalan bir tanesinde ‘tema ve çeşitleme’ formu kullanılmıştır. Çizelge 4.1’de görülebileceği gibi, on yedi eserden altı tanesi (%35) tam olarak Altın Oran’a bölünebilmektedir. Bunlar, ölçü sütununda ‘altın’ kelimesi ile belirtilmiştir. Sekiz tanesi (%47) Altın Oran’a çok yakındır ve bunlar ölçü sütununda -3 ile +4 arasında değişen hata oranlarıyla gösterilmiştir. Bu rakamlar, Altın Oran olmadığının göstergesidir. Kalan üç tanesi (%18), 6, 8 ve 12 değerleri çok yüksek olduğundan, değerlendirmeye alınma konusunda Altın Oran’a yeteri kadar yakın değillerdir. İstatistiksel olarak, bu örneklerden yola çıkılarak Altın Oran’ın Mozart için önemli olduğu sonucuna ulaşılır (Lehmann ve Posamentier, 2007).

Çizelge 4.1: Mozart’ın piyano sonatları

Mozart Sonatı Anahtar Uzunluk Sergi Sergi /Uzunluk 1-1/’den

sapma (%)

No. 1. K. 279 C major 100 38 0.38 Altın

No. 2. K. 280 F major 144 56 0.389 Altın

No. 3. K. 281 Bb major 109 40 0.367 -2

No. 4. K. 282 Eb major 36 15 0.417 1

No. 5. K. 283 G major 120 53 0.442 8

No. 6. K. 284 D major 127 51 0.402 3

No. 7. K. 309 C major 156 59 0.378 Altın

No. 8. K. 310 A minor 133 49 0.368 -1

No. 9. K. 311 D major 112 9 0.348 -3

No. 10 K. 330 C major 149 57 0.383 Altın

No. 11. K. 331 A major 135 55 Tema 

Çeşitleme

No. 12. K. 332 F major 229 93 0.406 6

No. 13. K. 333 Bb major 170 63 0.371 -1

No. 14. K. 457 C minor 185 74 0.4 4

No. 15. K. 545 C Major 73 28 0.384 Altın

No. 16. K. 570 Bb major 209 79 0.378 Altın

No. 17. K. 576 D major 160 58 0.363 -2

No. 18. K. 533 F major 240 103 0.429 12

‘Altın’ kelimesi ile belirtilen altı eserden bir tanesi olan Sonata No.1 (K279)4 adlı eserin sergi alt bölümü, 38. ölçüde sona eren ve tamamı 100 ölçüden oluşan bir

4

eserdir ki aralarında Altın Oran’a en yakın olanı budur. Şekil 4.3’teki gibi gösterilebilir (Lehmann ve Posamentier, 2007).

Şekil 4.3 : Mozart’ın Piyano Sonatı No.1 (K279)

Franz Joseph Haydn’ın (1732-1803) piyano sonatlarında Altın Oran’ı kullanıp kullanmadığı değerlendirilirse, Haydn’ın  ’ye bağlılığının Mozart ile kıyaslanamayacağı sonucuna varılır. Rastgele seçilen aynı sayıdaki piyano sonatları incelendiğinde, sonat-allegro formlarının sadece %18’inde (3/17) tam olarak Altın Oran, %53’ünde ise (9/17), Altın Oran’a yakınlık görülmektedir. Kalan %29’u (5/17) ise, Altın Oran’la ilgisi olmadığından hesaba katılmamaktadır (Lehmann ve Posamentier, 2007).

Çizelge 4.2: Haydn’ın piyano sonatları5

Haydn Sonatı Anahtar Uzunluk Sergi Sergi /Uzunluk 1-1/’den

sapma(%)

No. 14. 1767 E major 100 84 30 -2

No. 15. 1767 D major 144 110 36 -6

No. 16. 1767 Bb major 109 116 38 -6

No. 17. 1767 D major 36 103 42 2

No. 19. 1773 C major 120 150 57 Altın

No. 21. 1773 F major 127 127 46 -3 No. 25. 1776 G major 156 143 57 2 No. 26. 1776 Eb major 133 141 52 -2 No. 27. 1776 F major 112 90 31 -4 No. 31. 1778 D major 149 195 69 -6 No. 32. 1778 E minor 135 127 45 -4 No. 33. 1780 C major 229 172 68 2 No. 34. 1780 C # minor 170 100 33 -5

No. 35. 1780 D major 185 103 40 Altın

No. 42. 1786 G minor 73 77 30 Altın

No. 43. 1786 Ab major 209 112 38 -5

No.49. 1793 Eb major 160 116 43 -1

5

Bkz. https://www.youtube.com/watch?v=0kEQx2juCSo&list=PL2B7B03DC5CF1DBC9

Sergi Gelişme Tekrarı

62 ÖLÇÜ

Mozart’ın eserlerindeki Altın Oran’larının ortalaması 0,388 ve Haydn’ın eserlerinin Altın Oran’larının ortalaması 0,364 olarak hesaplanır. Mozart’ın ölçüleri yerleştirmesi  ’ye oranla -3 ile +12 aralığında bulunurken, Haydn’ınki ise sadece -6 ile +2 arasında yer almaktadır. Müziğin kalitesinin ve estetik değerinin bu sayılarla bir ilgisi yoktur. Bunu test etmek için bir Mozart ve bir Haydn’dan değerlendirmeye alınan 34 eser dinlendiğinde, hangisinin Altın Oran’a daha yakın olduğu sonucuna varılamasa da çokça güzel müzik eserleri dinlenilmiş olur (Lehmann ve Posamentier, 2007).

4.4. Beethoven’ın Beşinci Senfonisi6

Şekil 4.4 : Beethoven’ın beşinci senfonisinin ilk bölümü

Op. 67 numaralı bu senfoninin Allegro con brio (neşeli gösterişle) tempolu ilk bölümünün başlangıcındaki beş ölçü, belki de klasik müzikte evrensel olarak en çok bilinen müziksel ifadedir. Bu eserin formu, Mozart ve Haydn’ın sonat ve senfonilerinden farklıdır. Ludwig van Beethoven’ın (1770-1827) beşinci senfonisinde, sergi, gelişme ve sergi tekrarı alt bölümleri yaklaşık olarak aynı uzunluktadır. Böylece bu üç alt bölümde Altın Oran engellenmiştir. İlk alt bölümü sonuca götürmek yerine, daha önceki müzisyenlerde görülmeyen şekilde, sergi tekrarı kodaya dönüştürülerek yeni (ikinci) bir gelişme alt bölümü meydana getirilir. Kodaya bir de kodetta eklendiğinde oluşan birleşmede, anlamlı ve benzersiz bir beşinci alt bölüm meydana getirilmiş olur. Dolayısıyla 124 ile 128 ölçüden oluşan dört değil beş alt bölümle eserin bu bölümü sona erer. Bu form, yeni bir sonat-allegro formu çeşidir. Şekil 4.4’te görülebileceği gibi, bu yeni geliştirilmiş sonat-allegro formu, üç Altın Oran alt bölümü içerir. İlk olarak, serginin tekrarı, 372. ölçüdedir ve bu tüm bölümün Altın Oran’ıdır. Kodetta olmadan bu bölümün uzunluğu 602 ölçüdür ve Altın Oran’ı: 602 0, 618 372’dir. Sergi alt bölümünün tekrarının son kesiti (124 2 248ölçü),

6

Bkz. https://www.youtube.com/watch?v=6z4KK7RWjmk

Gelişme Tekrar Koda Kodetta

125/249 182/306 248/372 268/392 374/498 478/602 502/626

Obua Durgusu

Ayrım Sergi

hemen hemen tüm bölümün Altın Oran’ıdır (248 626 0,389). Serginin sonundaki iki ölçü de çıkarılırsa Altın Oran’a daha çok yaklaşılır (244 626 0,389) (Lehmann ve Posamentier, 2007).

Bu eserde oran üzerine iki biçimsel olay meydana gelir. İlki; dört notalı motifin önce iki, sonra bire ayrıldığı gelişme alt bölümünde gerçekleşir. Bu dört notalı motifin dağılımı 306. ölçüdedir ve bu, 498. ölçüdeki tekrar bölümünün sonuna kadar olan kısmın Altın Oran’ıdır (306 498 0, 614). Tüm senfoninin en önemli anlarından biri, 392. ölçüde tekrar bölümünde, obua (oboe) dışında tüm orkestranın durduğu andır. Obuanın çaldığı kısa durgunun hiçbir örneği yoktur ve sonat-allegro formunu bilenler için olağan dışıdır. Bu solo, tüm bölümün Altın Oran’ına sadece altı ölçü uzaklıkta gerçekleşir (626 0, 618 386). Beethoven’ın bu özel anı Altın Oran’a göre planlayıp planlamadığı asla bilinemez. Fakat sonuç, Altın Oran’a yakındır.