Tıpkı örgütsel bağlılık kavramı gibi, motivasyon kavramının da bir çok tanımı yapılmıştır. Motivasyon, insanların bir amaca ulaşmak veya bir işi gerçekleştirmek için gereken çabayı sarf etmelerini sağlayan ve içlerindeki arzu ve enerjiyi güdüleyen iç ve dış faktörlere denir (http://www.businessdictionary.com/definition/motivation.html). Başka bir deyişle, motivasyon, bir kişinin bir aktiviteyi yerine getirebilmesi onu kışkırtan, teşvik eden sebepler olarak da düşünülebilir.
Kelimenin kökeni Latince “movere” kelimesinden türetilmiş olup, İngilizcede “to move” kelimesiyle karşılık bulmuştur (Eccles ve Wigfield, 2002:110). Dilimizde ise harekete geçme, isteklenme olarak tanımlanmaktadır. Genel bir ifadeyle açıklanmaya çalışılırsa, motivasyon, bir insanı harekete geçirmeyi sağlayan süreç veya harekettir. Başka bir ifadeyle, motivasyon kavramı, insanı bir amacı yerine getirebilmek için teşvik eden dinamik olarak değişen kümülatif uyarılma durumudur. İnsanı harekete geçiren ve hareketlerinin yönlerini belirleyen, onların düşünceleri, umutları, inançları, kısaca arzu, ihtiyaç ve korkularıdır (Eren, 2000:474).
Motivasyon terimi, gerçekte, bir bireyi birtakım etkilere maruz bırakarak, onun bu etkiler olmadan önce göstereceği davranıştan başka bir biçimde hareket etmesini sağlamayı ifade etmektedir. Böylece, bireyin davranışında gözlenebilir bir değişikliğin meydana gelmiş olması, onun güdülenmesini ifade eder (Gellerman, 1970; akt: Balaban, 2006:4).
İnsanın algılama biçimini, çevresindeki çok sayıdaki kaynaklardan gelen işaret ve bilgiler topluluğu belirler. Gerçekte, motive edici güç ve ya etkinin, bir mozaik gibi farklı ögelerden oluşan bu işaret ve bilgileri değiştirmeye yönelik olması gerekir (Gellerman, 1970; akt:Balaban, 2006:4).
Her ne kadar yukarda tanımlanan motivasyon tanımları birbirlerinden farklı olarak anlatılsa da, aslında anlatılmak istenen aynı konsepttir. Motivasyon, bir kimseyi bir durumla ilgili harekete geçiren hareketler bütünüdür. Bireyler için motivasyon ne kadar önemliyse, örgütler için de bir o kadar önemlidir. Çünkü motive olmuş çalışanlar,
işletmenin başarılı olması için elzemdir. Öyleyse, işletmenin daha başarılı bir işleyişte seyretmesi için, işletmenin amaç ve değerleri kadar, çalışanların gereksinimleri de önemsenmelidir. Çünkü, bir işletmenin ne kadar gelişmiş teknolojisi, makineleri, aletleri vs. olursa olsun, bunları kullanacak nitelikte ve motive edilmiş çalışanları olmadıkça, gerçek anlamda başarıyı yakalaması ve verimliliğini artırması mümkün olamayacaktır (Baykal, 1982; akt: Kesici, 2006:8).
2.1.2. Motivasyonun Önemi
Hızla değişen ve gelişen rekabet koşullarında, işletmeler varlıklarını devam ettirebilmek ve rakiplerine karşı başarılı olabilmek adına iyi yönetilen bir insan kaynağına sahip olmalıdırlar. Böylece, verimli bir insan kaynağı, işletmeye pozitif yönde etkiyecektir. Öyleyse, motivasyon kavramı verimli insan kaynağına ulaşmak için son derece önemlidir. Motive edilmiş işgücü demek, yüksek üretkenlikte çalışan demektir ki, bu sayede işletme, amaçlarına ulaşmayı kolaylaştıracaktır.
Yöneticilerin çalışanlarına karşı hangi motivasyon stratejisini izleyeceğine karar vermelerinden önce, hangi koşulların veya yararların çalışanları motive edebileceğini belirlemesi gerekmektedir. Çalışanların yüksek performans gösterebilmesi için önceliklerinin belirlenmesi, yöneticiye yardım edecektir. Öyleyse, çalışan motivasyonuyla çalışan performans arasında bir ilişki olduğu aşikardır (Silberman, 2013). Bu fikir ışığında, yöneticiler ellerinden geldiğince, çalışanlarını motive etmenin yaratıcı yollarını keşfetmeliler çünkü motivasyon, hemen her şirket için sağladığı faydalar sayesinde son derece önemlidir. Bu faydalar (Silberman, 2013):
İnsan Sermayesi Yönetimi: Bir işletme, ancak tüm finansal kaynaklarını,
fiziksel kaynaklarını ve insan kaynaklarını verimli olarak kullanabilirse, performansını maksimize edebilir. Özellikle, insan kaynaklarını verimli kullanabilmenin yolu çalışanların motive olarak üzerlerine düşen sorumlulukları yerine getirmeleriyle mümkündür.
Daha Yüksek Çalışan İş Tatmini: Çalışanların iş tatmini, işletmenin
ilerlemesinde ya da gerilemesinde önemli rol oynamaktadır. İşletmeler, motivasyon sayesinde, çalışanın kişisel amaç ve hedeflerine ulaşmasına ve kendini geliştirmesine olanak sağlamış olurlar. Böylece, motive olmuş çalışan, çalışmalarının karşılığını alabildiğinden, iş tatmini artacaktır.
Çalışan Verimliliğini Arttırma: Bir çalışanın verimlilik seviyesi, yalnızca
sahip olduğu yetenekler ve özelliklerle ilgili değildir. Çalışanın kendi verimlilik seviyesini arttırabilmesi için, sahip olduğu yetenekler ve iş azmi arasında iyi bir denge oluşturabilmesi gerekmektedir. Böyle bir denge, motivasyon sayesinde sağlanabilir.
İşletme Hedeflerine Ulaşmayı Kolaylaştırma: Her işletmenin hedefleri vardır
ve bu hedefler ancak;
o İşletmede uygun bir kaynak yönetimi mevcutsa, o İş çevresi işbirlikçi ise,
o Tüm çalışanları kendi kişisel hedefleri yönlendiriyorsa,
o Motivasyon sayesinde işletme içerisinde işbirliği ve koordinasyon sağlanıyorsa, başarılır.
Takım Uyumu: Motivasyon yardımıyla çalışanlar arasında işbirlikçi ilişkiler
kurulur ve takım uyumu yakalanır. Bir başka ifadeyle, işbirlikçi ilişkilere odaklanmış uygun bir iş ortamı, işletmenin başarısında önemli rol oynamaktadır. İşletmeye tutarlılık sağlayacağı gibi, çalışanların da işletmenin yararına olacak değişikliklere daha kolay adapte olmasına yardımcı olur.
İşgücü İstikrarı: Çalışanın işletmede kalmaya devam etmesi, işletme için çok
önemli bir faydadır. Çalışanlar işletmeye faydalı olduklarına inanıp katılım yaptıkları takdirde, işletmeye sadık kalırlar ve işten ayrılma niyeti içinde olmazlar. Çalışanların katılımı da motive edilmeleriyle doğrudan bağlantılıdır.
2.1.3. Motivasyon Süreci
Motivasyon, içerisinde gereksinimlerin, güdülerin, değerlerin, gerilimlerin ve beklentilerin yer aldığı sürekliliği olan, dinamik bir olgudur. Bu süreç iş görenlerin davranışlarını etkilediği, belirlediği ve sürekliliğini sağladığı için kompleks bir yapıdadır. Bu kompleks süreci basit bir şekilde açıklayacak olursak, şu şekilde bir açıklama getirebiliriz (Kast, 1988; akt: Kesici, 2006:10):
Bireyi belli bir hedefe doğru yönelten itici gücün ortaya çıkması,
Bireyin hedefe ulaşmak için harekete geçmesi,
Motivasyon konseptinin altında çalışanları ulaşmak istedikleri hedef ve amaçları başarmaya iten bir itici kuvvet yer almaktadır. Şekil 4’te Mullins’in (2005) geliştirdiği şemada, çalışanlar bir ihtiyaç veya beklenti sonucu kendilerini bir itici güç yardımıyla arzuladıkları hedef ve amaçları başarmaya iten döngüyü görebiliriz. Temel motivasyon süreci de bu aşamalardan geçerek gerçekleşmektedir. Gereksinim çalışanı eyleme götürür. Eylem ise çalışanı arzuladığı hedefe götürür. Hedef ise ihtiyaç veya beklenti karşılandığı takdirde başarılmış sayılacaktır.
Şekil 4. Temel Motivasyon Süreci Şeması
Motivasyon sürecini başlatan ihtiyaçlar ise kişinin temel ihtiyaçları olup, daha önceden yapılmış birçok çalışmaya konu olmuş ve genel olarak 12 madde altında toplanmıştır. Bunlar (Osabiya, 2015:64):
Aile Sağlık ve Esenlik İş/Kariyer Ekonomik ihtiyaçlar Öğrenme ihtiyacı Barınma Sosyal İlişkiler Maneviyat Çevre Eğlence Değişkenlik
Şekil 4. Temel Motivasyon Süreci Şeması
Kaynak: L.J. Mullins (2005), Management and Organizational Behavior, Prentice
hall., UK 7th Edition, s.1052-1058; akt: J.B. Osabiya (2015), "The Effect of Employees' Motivation On Organizational Performance", Journal Of Public Administration and Policy Research", National Open University of Nigeria, Vol.7(4),
s.62-75
İhtiyaç veya Beklenti
Hedefi Gerçekleştirme İtici Kuvvet (davranışlar veya eylemler) Ulaşılmak İstenen Hedef
Güvenlik