Çalışma yaşamında herkes, mobbing olgusu içinde rol almaya adaydır. Güçlü ve mücadeleci, işini başarıyla sürdüren bir işgören, gelecekte onun, rakip olmasından korkan amirinin mobbing davranışına maruz kalabilir. Ya da işgören, örgüt kültürü ve yapısından kaynaklanan herhangi bir nedenden veya kendi kişiliğinin sapıklığının yansıması olarak başkalarına yönelttiği davranışlarla, mobbing uygulayıcısı konumuna gelebilir. İşgören, mobbingi uygulayan ve mobbinge maruz kalan bir çatışma sürecinde kendini, izleyici konumunda ve belki de bir süre sonra mobbing uygulayıcının ortağı olarak bulabilir.(Tınaz, 2008: 64-65)
• Mobbing mağdurları(kurbanlar).
• Mobbing uygulayanlar (saldırganlar, tacizciler).
26
• Mobbing izleyicileri.
Şekil 1:Psikoşiddet Sürecinde Bulunan Kişiler
Kaynak: Yaman, 2009: 25
1.9.1. Psikolojik Şiddete Maruz Kalanların Kişilik özellikleri
Mağdurların kişisel özelikleri de psikolojik şiddetin mağduru olmalarına neden olabilir. Kişinin gelişmiş adalet duygusu, ezilenlerin ve güçsüzlerin savunuculuğunu yapması, sorgulayıcı olması gibi nedenler, bu kişileri yıldırmaya niyetli olan mobbingcileri harekete geçirir. (Davenport ve diğerleri, 2003: 70)
İşyerinde psikolojik şiddet mağdurları konusunda yapılan çalışmalar bunların genellikle; dürüst, çalışkan, kendilerini başkalarına beğendirme ihtiyacı içinde olmayan, özgüveni yüksek, girişken, çalışkan, ve nitelikli, kısmen yargılayıcı ancak suçlayıcı olmayan, kişilerle ve olaylarla değil, düşüncelerle uğraşmayı amaç edinmiş insanlar olduğunu ortaya koymaktadır. Psikolojik şiddet mağdurları büyük işler başarmış olsalar bile, mobbingciler gibi büyüklük hastalığı içinde değillerdir (Tutar, 2004: 52).
Aktif taciz tarafları:
Tacizciyi aktif olarak destekleyen işgören
Aktif mağdur tarafları: Mağduru destekleyen bir dost, akıl danışmanı, bir tür mentor
Pasif tacizci taraftarı: Tacizciyi destekleyen aktif görev almayan bin yaşasın mantığı güden)işgören
27 Şekil 2: Psikoşiddet süreci
Kaynak: Yaman, 2009: 34
Özellikle yaratıcı insanların, ürettikleri yeni fikirlerin diğerlerini rahatsız etmesi nedeniyle mobbinge maruz kalma olasılığı daha fazladır. Çoğu durumda mobbing kurbanları daha yüksek mevkilere tehdit oluşturdukları için seçilmiş kişilerdir (Davenport ve diğerleri, 2003: 52).
Çalışan, kişisel özellikleri bakımından “teslimiyetçi” ve “dirençsiz” bir psikolojiye sahip ise psikolojik şiddetle başa çıkması zorlaşacak ve bu zorluğun kaynağı, bizzat bireyin kişilik özellikleri olacaktır. Eğer bireyin yeni durumlara uyum yeteneği yüksek bir kişilik özelliğine sahip ise, psikolojik şiddetle başa çıkması daha kolay olacaktır. Bu durum, aynı olayın farklı kişiler tarafından, farklı algılandığını gösterir (Tutar, 2004: 36).
Eliminating Professor’ın yazarı Dr. Kenneth Westhuse’un çalışmasının bulgularına göre “kendine karşı cephe oluşturulan profesörler daha ziyade güvenilir, saf politikaya ilgisiz ve başarılı kimselerdir”. Çoğu durumda, kendilerine yapılandan kısmen sorumludurlar. Genellikle ilkeli, başkaları tarafından değil, kendi kendilerini
Niyetlenmiş Çatışma Durumu (Hazırlık Evresi)
Psikoşiddetin başlaması (Başlangıç evresi)
İlk Rahatsızlıkların görülmesi (Giriş evresi)
Rahatsızlıkların ilerlemesi (Genişleme evresi)
Başarı/başarısızlıkla sonuçlanması (Sonuç evresi)
28 yönlendiren kişilerdir. Akıntının götürdüğü yere gidenlerden değillerdir (Davenport ve diğerleri, 2003: 51).
Mobbing mağdurlarıyla yapılan görüşmeler, bu kişilerin bazı üstün özelliklere sahip olduğunu göstermektedir. Zeki, yetenekli, yaratıcı, başarı yönelimli, dürüst, güvenilir, kendilerini işine adamış bu kişilerin mesleki kariyerleri pek çok olumlu özellik taşımaktadır. Politik davranamayan şiddet mağdurları, örgütlerine karşı aidiyet duyguları ileri derecede gelişmiş kişilerdir (Tutar, 2004: 53).
Davenport ve arkadaşlarının tezlerine göre; özellikle yaratıcı insanların, ürettikleri yeni fikirlerin diğerlerini rahatsız etmesi nedeniyle, mobbinge maruz kalma olasılığı daha fazla. Çoğu durumda kurbanlar, daha yüksek mevkilere tehdit oluşturdukları için seçilmiş oluyorlar (Davenport ve diğerleri, 2003: 51).
Mağdurların halsiyet skorları diğer muhataplardan daha düşüktür. Psikolojik şiddetin yoğun olduğu işyerlerinde şiddet yaşanmayan işyerlerine göre izleyiciler ve mağdurlar daha stresli ve mesleki hoşnutsuzluklarının daha fazla olduğu tespit edilmiştir (Vartia, 2003: 6).
1.9.2. Psikoşiddet Uygulayan Zorbaların Özellikleri
Zorbanın kişilik yapıları özellikleri İngiltere’de vurgulanmıştır. Ve yazarlar bu kişilerin özellikle bilinçaltında yatan özelliklere dikkat çekmiştir. Bu kişilerin karakteristik özellikleri çalışılması zor kişiler olmalarıdır ki, bu düşünceler mağdurların düşünceleriyle sıklıkla çakışmaktadır ( Vartia, 2003: 16 ).
Mobbinciler düşmanlık duyguları yüksek insanlardır. Kinle doyar, düşmanlıkla beslenir. Düşmanlarının olmaması durumunda başka bir düşman bulmada zorlanmazlar. Kontrollü gerilim stratejisi uyguladıkları için, düşmanlarının güçlü olmasını istemezler. O nedenle güçlü düşmanlarını zayıflatmak ve yok etmek için ellerinden geleni yaparlar; ancak düşmansız da duramazlar ( Tutar, 2004: 39).
Taciz uluslar arasında olsun, en üst ya da en alt sosyo-ekonomik düzeydeki insanlar arasında olsun, sosyal bir içgüdüdür. İçgüdüsel kuş avlama yeteneği olan türden bir köpek veya kemirgen avlamak üzere eğitilmiş bir hayvan, etrafta hiç kuş veya kemirgen yokken nasıl bildiğini okursa, insanlar da ortada hiçbir akılcı neden yokken de taciz davranışına girerler ( Davenport ve diğerleri, 2003: 43). Mobbingi
29 uygulamak için akılcı bir nedene ihtiyacı yoktur çünkü yaşanmakta olan şey normal bir durum değildir. Zorbaların ortak özellerini gözden geçirecek olursak, zorbaların birtakım özellikleri mevcuttur; (Yaman, 2009: 36)
• Başkalarını sözlü tehdit veya fiziksel eylemlerle kontrol altına alma ihtiyacı duymak.
• Başkalarından daha çabuk sinirlenmek ve güç kullanmak.
• Mağdurlarla ilişkilerinde onların sorunlarını yeterince anlayamamak.
• Saldırgan davranışlar gösterenleri örnek almak.
• Sürekli saldırgan davranışlar içinde bulunmak.
• İnsanların hareketlerinde düşmanca niyetler aramak.
• Sinirli ve kindar olmak.
• Saldırgan gruplarla ilişkili olmak.
• Ebeveynlerin yapıcı problem çözme becerisi konusunda yeterince örnek olamaması,
• Saldırganlığı benlik imajlarını korumanın bir yolu olarak görmek.
• Öfke uyandıran düşüncelere odaklanmak.
• Pek çok ailevî sorun yaşamak.
• Evde fiziksel ve duygusal istismara uğramak.
• Grup içinde dargınlık ve engelleme duyguları yaratmak.
• Takıntılı ve katı hareketler sergilemek.
1.9.3. Mobbing Uygulayan Kişinin Örgüt İçindeki Yeri
Mobbing süreci içerisinde öncelikle mobbingci ve mobbing kurbanı olmak iki kişinin bulunduğunu varsayarsak, bu iki kişi arasındaki ilişki, sürecin üç farklı şekilde akışını olası kılar (Tınaz, 2008:122).
• Yukarıdan aşağı doğru mobbing(dikey mobbing)
• Eşdeğerler arasında mobbing (yatay mobbing)
• Aşağıdan yukarı doğru mobbing
30 Mobbingin dikey ya da yatay olarak hüküm sürmesi örgüt kültürü ve hiyerarşik yapıyla ilgilidir. Hiyerarşi fazla ise mobbing çoğunlukla dikey, daha az ise çoğunlukla yatay olmaktadır.(Davenport ve diğerleri, 2003; 30).
Örgütlerde üst kademelerden alt kademelere veya alt kademelerden üst kademelere yapılan mobbinge, “dikey mobbing” denilmektedir. “Dikey mobbing”de, üstler astlarına veya astlar üstlerine mobbing uygulamaktadırlar. “Yatay mobbing”de ise, birbirleriyle kurmay-fonksiyonel ilişki içinde olan eşitler birbirlerine mobbing uygulamaktadırlar (Tutar, 2004: 91-93).
1.9.3.1. Yukarıdan Aşağı Doğru Mobbing (Dikey Mobbing)
Mobbing yapan kişi, kurbana göre daha üst konumdadır. Bir yönetici, bir bölüm yetkilisi, daha üst görevde bir çalışan veya daha yaşlı bir arkadaşı olabilir. Eğer bir kişi, örgüt içindeki konumunun gücünün bilincindeyse ve gerektiğinde bunu acımasız bir şekilde kullanmaya eğilimliyse, bu kişinin daima etkin bir mobbingci olma olasılığı da mevcuttur (Tınaz, 2008:122-123).
1.9.3.2. Eşdeğerler Arasında Mobbing (Yatay Mobbing)
Eşdeğerler arasında veya yatay mobbingde kurban, kendisiyle aynı konumda bulunan iş arkadaşları, emsalleri arasından seçilir. Bir işyerine yeni alınan, tayin edilen veya terfi ederek gelen yeni birey, kişiliği ve uzmanlığının özellikleriyle bir şekilde guruptaki bilinen ve kabul edilmiş iç dengeleri bozar. Bu, genellikle başarılı, yetenekli, üstün özellikleri olan, duygularını ve heyecanlarını saklamasını bilmeyen bir bireydir. Bu nedenle iş ortamında kendisine yapılanlardan ve kişiliğine karşı sergilenen haksız davranışlardan çok acı çeker. Bu tarz olgu, genellikle yetki ve işlerin belli düzende dağıtılmış olduğu geleneksel yapıdaki bir işyerinde gerçekleşir.
Bu çeşit bir örgüt içine katılan birey, sadece daha önce belirlenmiş köklü hiyerarşik düzeni tehdit edici bir unsur olarak değerlendirilmekle kalmaz; aynı zamanda kendisiyle aynı düzeyde olan arkadaşlarının da kıskançlık ve nefret gibi olumsuz duygularına maruz kalabilir. (Tınaz, 2008:132).
Çalışanların eşit statüde olan bir iş arkadaşına saldırmalarının nedeni kıskançlık ya da korku olabilir. Rekabetin yoğun olduğu ortamlarda kendi işlerinin devamını garantilemek için mobbinge başvurabilirler (Davenpot ve diğerleri, 2003: 29).
31 1.9.3.3. Aşağıdan Yukarı Doğru Mobbing
Bu durum çok nadir olarak görülen bir mobbing şeklidir. Kişi amirine, orta kademedeki yöneticisine bu baskıyı zaman zaman uygulayabilir. Yapılacak değişikliklere ilişkin kararlara dahil edilmemiş olmaktan dolayı içerleyen ya da kişinin işine gıpta etmiş olan astlar üstlerine mobbing uygulayabilir (Davenpot ve diğerleri, 2003: 30).
Mobbingi uygulayan kurbana göre daha alt konumdadır. İşyerinde aşağıdan yukarı doğru psikolojik taciz, bir amirin yetkisi, astlar tarafından tarışılır duruma geldiği takdirde ortaya çıkar. Mobbingciler genellikle birden fazladır. Hatta bazen bir bölümdeki bütün çalışanlar, istemedikleri amirlerine karşı, adeta bir ayaklanma gibi mobbing uygulayabilirler. Mobbingciler, kurbanı, örgütün üst yönetimi karşısında zor duruma düşürmek maksadıyla, mobbingin en bilinen davranışı olan dışlama stratejisini, sabote etme stratejisi ile birlikte kullanırlar. Amirlerinin talimatlarına uymazlar, daha sonra amirlerini üst yönetime ihbar etmek amacıyla bile bile yanlışlar yaparlar, arkasından kötü konuşup asılsız söylentiler çıkarırlar, işin yapılması için gerekli olan ve kendilerinin bildikleri herhangi bir bilgiyi kendilerine bildirmezler (Tınaz, 2008: 143). Bu şekilde üstleri konumundaki kurbanı yıldırmayı, boyun eğdirmeyi amaçlarlar. Amaçlarına ulaşmak için ise amirlerinin hata yapması için ellerinden geleni yaparlar.
1.9.4. Mobbing İzleyicileri
Mobbing sürecinde izleyici olarak rol alanlar, iş arkadaşları, amirler ve yöneticiler gibi sürece doğrudan doğruya karışmayan, ancak bir şekilde süreci algılayan, bazen de sürece katılan kişilerdir (Tınaz, 2008: 111).
İzleyicileri sergiledikleri davranış tarzları bakımından da bazı tiplemelere ayırmak mümkündür. Bunlar (Tınaz, Bayram ve Ergin, 2008: 51):
1. Diplomatik Tipler: Bir çatışma olgusu içinde genelde aracı rolünü oynamayı tercih eder. Bu nedenle başkaları tarafından sevilen veya nefret edilen bir kişidir. Bu tarz bir izleyici, örgüt içinde aldığı tepkiler sonucunda ileride mağdur konumuna düşme tehlikesiyle karşı karşıyadır.
2. Yardakçı Tipler: Bu tip izleyici, adeta bir emir eri gibi mobbingciye çok sadıktır. Ancak bu özelliğinin pek fark edilmesini
32 istemez. Kendisini güvenilir bir iş arkadaşı olarak gösterse de, amirinin bir başka kişiye karşı psikolojik şiddet uyguladığını anladığı an, ona destek vermekten geri kalmaz.
3. Meraklı Tipler: Başkalarıyla ve başkalarının problemleriyle çok fazla ilgilenen izleyici tiptir. Sağlık ve özel yaşamla ilgili sorular sorarak başkalarının özel alanlarına ve konularına girer. Yardım arayışında olan kurban dahi, zamanla rahatsız olur ve kendisinden kaçar.
4. Bir Şeye Karışmayan Tipler: Bu tip izleyici, ortaya çıkmaktan ve herhangi bir şeye karışmaktan hoşlanmaz. Aksi takdirde başkalarının, onun bu işte parmağı olduğundan şüpheleneceklerinden korkar. İyi ya da kötü tüm olan bitenlerden uzak durmaya çalışır; konuyla ilgili hiçbir fikir beyan etmez.
Tamamen ilgisiz ve duyarsızdır.
5. Sahte Masum Tipler: Görünüşte hiçbir şeye karışmayan bir birey izlenimini oluştursa da, gerçekte belli bir görüş ve düşünceye hizmet etmektedir. Bu tarz bir izleyici, sonunda mobbingciye destek çıkar. Sahte masum izleyicinin davranış tercihi, kendini sağlama almak yönündedir. Öyle ki, İşyerinde psikolojik tacizin uygulandığını hiç fark etmediğine dair yalan dahi söyleyebilir.