Seçilmenin siyasal bir hak olması nedeniyle Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisine milletvekili seçilebilmek için gereken olumlu ve olumsuz koşullar Anayasanın 85’inci maddesinde düzenlenmiştir. Milletvekili seçilebilmek için Anayasa ile belertilen gerekli koşullar aşağıdaki gibidir.
(1) Azerbaycan vatandaşı olmak, Anayasanın 85’inci maddesinin ilk şekline göre “Azerbaycan Cumhuriyetinde, yaşı 25’den aşağı olmayan her bir vatandaş, kanunla belirlenen şekilde Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinin milletvekili seçilebilir” (26.09.2016 tarihinde yapılan Anayasa değişikliği ile milletvekili seçilebilmek için aranan 25 yaş koşulu madde metininden çıkarılmıştır). Anayasadaki madde metninden anlaşılacağı üzere, AC Milli Meclisine milletvekili seçilebilmek için birinci ve en önemli şart vatandaşlıktır. Vatandaşlık kişiyi devlete bağlayan hukuki ve siyasi bir ilişki olarak tanımlanabilir, milletvekili seçilebilmek bir siyasal hak olduğuna göre Anayasanın bu hakkı sadece kendi vatandaşlarına tanıması yerinde ve gerekli bir düzenlemedir.
Karşılaştırmalı hukuk açısından incelendiğinde; birçok ülkede milletvekili seçilebilmek için gereken olumlu şartlar arasında vatandaşlık koşulunu olduğu görülmektedir. Örneğin, Türkiye’de TBMM’ ye milletvekili seçile bilmek için Türk vatandaşı olmak170, Amerika Birleşik Devletlerinde (ABD), Temsilciler Meclisi üyesi olabilmek için 7 yıldan, Senato üyesi olabilmek için 9 yıldan beri ABD vatandaşı olmak171, İspanya’da senatoya ve temsilciler meclisine seçilebilmek için İspanya vatandaşı olmak, Kazakistan’da Senato veya Meclis kamarasına
168 Aliyev, Tariyel, s. 80.
169
https://www.infocenter.gov.az/archive/terkib.aspx?dsk=106&i=true (Erişim 18.01.2017)
170 Bkz, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, madde 76.
171 ABD Anayasası, madde 1, Paragraf 2-3. Bkz:
57
seçilebilmek için Kazakistan vatandaşı olmak172, Kırgızistan’da Jogorku Keneşe milletvekili seçilebilmek için Kırgızistan vatandaşı olmak173 , Özbekistan Âli Meclisin Yasama veya Senato kamarası üyesi olmak için Özbekistan vatandaşı olmak174 milletvekili seçilme koşulları arasında sayılmıştır.
(2) Çifte vatandaşlığı olmamak, Çifte vatandaşlık bireye, iki ayrı Devlete ait hukukî statü tanıması, mahkemelerinin uluslararası yetkisine tâbi tutması ve diplomatik koruma sağlaması haline denir 175 . Çifte vatandaşlığın, milletvekilli seçilmeye engel bir durum olup olmadığı tartışılması gereken bir husustur. Karşılaştırmalı hukuk yönünden incelendiğinde; bazı ülkelerde çifte vatandaşlığın seçilmeye engel oluşturduğu görülmektedir. Örneğin, Kanada’da ve İsrail’de seçilme yeterliliğine sahip olmak için bireyin çifte vatandaşlığın olmaması gerekmektedir.
Tezimizin ana kaynağı olan ACAY’ da bu bağlamda katı bir düzenlemeye yer verdiği görülmektedir. AC Milli Meclisine milletvekili seçile bilmek için, Azerbaycan vatandaşı olmanın yanı sıra, eğer milletvekili olmak isteyen kişi başka bir devletin vatandaşlığına da sahip ise, yani çifte vatandaşlık söz konusu ise, bu durumda milletvekili olmak isteyen kişinin, diğer devletin vatandaşlığından ayrılması gerekmektedir. Aksi halde milletvekili seçilebilmek için yeterlilik koşulları taşımadığından aday olması mümkün olamayacaktır.
(3) Başka Devletler Karşısında Yükümlülüğü Bulunmamak, Azerbaycan hukuk mevzuatı çerçevesinde milletvekili seçilmeye engel oluşturan bir diğer durum bireyin başka devletler karşısında yükümlülüğün bulunmasıdır. Azerbaycan Anayasasında bireyin başka devletler karşısında yükümlülüğün bulunmasının milletvekili seçilmeye engel olacağı açıkça beyan edilmesine karşın “başka devletler karşısında yükümlülüğün bulunması” kavramının açıklamasına ilişkin düzenlenme Anayasada bulunmamaktadır. Söz konusu kavram Seçim Mecellesinde şu şekilde tanımlanmıştır; Bu tarz yükümlülükler 5 yıldan fazla yabancı devlette yaşamakla
172 Kazakistan Cumhuriyeti Anayasası, madde 51, Bkz, Eren, Abdurrahman, Asker, Ali, Türk Cumhuriyetleri Anayasaları, Ankara, 2012, s.76.
173 Kırgızistan Cumhuriyeti Anayasası, madde 70, Bkz, Eren, Abdurrahman, Asker, Ali, s.123. 174 Özbekistan Cumhuriyeti Anayasası, madde 77, Bkz, Eren, Abdurrahman, Asker, Ali, s.160. 175 Göğer, Erdoğan, “Çifte Vatandaşlık”, AÜHFD, C: 44, S: 1 – 4, 1995, s, 127 – 158, s. 128.
58
ilgili oluşan sürekli, sağlam ve istikrarlı ilişkilerin varlığına neden olan kayıt, vergi, ülke topraklarını belirli bir süreden fazla terk etmemek ve diğer siyasi veya hukuki yükümlülükler de olabilir.
(4) Fiil ehliyetinin bulunmaması, Fiil ehliyetinin bulunmamasından kast edilen şey Azerbaycan Mülki Mecellesine ( Medeni Kanununa) göre kısıtlama altında olmaktır. Reşit kişilerin fiil ehliyeti akıl hastalığı, savurganlık alkol uyuşturucu madde bağımlılığı gibi durumlarda mahkeme tarafından kaldırıla veya sınırlandırıla bilir ( AC Medeni Kanunu. m.28, 32).
(5) Ağır hapis cezası hükmü giymiş olmamak, Anayasasının milletvekili seçilme yeterliliğini düzenleyen 85’ inci maddesi AC Milli Meclisine milletvekili seçilebilmek için ayrıca ağır bir suçtan dolayı mahkûm olmamayı da öngörmüştür. Buna benzer hükümler diğer devletlerin Anayasalarında da yer almaktadır. Örneğin Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 76’ncı maddesine göre, “taksirli suçlar hariç toplam 1 yıl veya daha fazla hapis ile ağır hapis cezasına hüküm giymiş olanlar; zimmet, ihtilas, irtikap, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kötüye kullanma, dolanlı iflas gibi yüz kızartıcı suçlarla, kaçakçılık, resmi ihale ve alım satımlara fesat karıştırma, Devlet sırlarını açığa vurma, terör eylemlerine katılma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teşvik suçlarından biriyle hüküm giymiş olanlar, affa uğramış olsalar bile milletvekili seçilemezler176”.
Azerbaycan Anayasasında tüm suçlardan değil, yalnız ağır suçlardan hüküm giymiş onların milletvekili seçilmeyeceği açıkça belirtilmiştir. Burada üzerinde durulması gereken husus, Azerbaycan Anayasasındaki “ağır suç” ibaresi ile tam olarak hangi suçların kast edildiğidir. Milletvekili seçilmeye engel oluşturan “ağır suç” ibaresinin açıklaması Anayasada yer almamıştır. Azerbaycan hukuk düzeninde suçların sınıflandırılmasına ilişkin hükümler AC Cinayet Mecellesinde (Ceza Kanunu) yer almaktadır. AC Cinayet Mecellesinde suçlar “büyük kamusal tehdit oluşturmayan”, “az ağır”, “ağır”, ve “çok ağır” suçlar diye sınıflandırılmıştır (m.15/1). Şöyle ki Ceza kanunu ile hapis cezası gerektirmeyen veya üst sınırı iki
176 Odyakmaz, Zehra / Kaymak, Ümit / Ercan, İsmail, Anayasa Hukuku - İdare Hukuku, İstanbul, 2012, s. 94.
59
yıldan fazla olmayan hapis cezaları gerektiren suçlar “büyük kamusal tehdit oluşturmayan” suçlar (m.15/2), üst sınırı yedi yıldan fazla olmayan hapis cezaları gerektiren suçlar “az ağır” suçlar (m.15/3), üst sınırı on iki yıldan fazla olmayan hapis cezaları gerektiren suçlar “ağır” suçlar (m.15/4), on iki yıldan fazla hapis veya daha ağır cezalar gerektiren suçlar ise “çok ağır” suçlar (m.15/5) olarak nitelendirilmiştir.
Milletvekili seçilmeye engel suçlardan hüküm giyme halleri konusunda Seçim Mecellesi de Cinayet Mecellesine atıf yapmıştır. Şöyle ki, Azerbaycan Seçim Mecellesinin 13’üncü maddesinin uyarınca AC Cinayet Mecellesinin 15’inci maddesinin dördüncü ve beşinci fıkrasında belirtilen suçlardan ( ağır suçlar ve çok ağır suçlar ) biriyle hüküm giymiş olanlar milletvekili seçilemezler.
Azerbaycan hukukunda bir suç işlemek dolayısıyla hapis cezasına mahkûmiyete bağlı hak yoksunluğu ömür boyu devam etmez. Mahkûmiyete bağlı hak yoksunluğu belli bir süreyle sınırlandırılmış, Azerbaycan Ceza hukukunda belli bir suç veya cezaya mahkûmiyete bağlı olarak gerek Anayasa’da gerekse diğer kanunlarda öngörülen bazı hak yoksunluklarının giderilmesini sağlayan “mahkûmiyetin kaldırılması” ve “mahkûmiyetin ödenmesi” kurumları bulunmaktadır. Bu kurum, Türk Ceza Hukukunda cezaların adli sicilden silinmesi kurumuna benzer sonuçlar doğurmaktadır177. İşlenmiş olan suçun özelliğine bağlı olarak, failin mahkûm olduğu cezanın infazı tamamlandığı tarihten belli bir süre geçtikten sonra mahkûmiyet “ödenmiş” sayılır veya bu süreler geçmeden kaldırılmasına karar verilir. Şöyle ki, CM’nin 83’üncü Maddesi gereğince fail ağır suçlardan dolayı mahkûm olduğu hapis cezasının infazını tamamladıktan altı yıl sonra, çok ağır suçlardan dolayı mahkûm olduğu hapis cezasının infazını tamamladıktan sekiz yıl sonra mahkûmiyeti “ödenmiş” sayılır. Bunun dışında “mahkûmiyetin ödenmesine” ilişkin CM’nin 83’ üncü maddesi ile belirlenen yasal süre dolmadan öncede kişi yaşam tarzı ile ıslah olunduğunu ispatlarsa, mahkemeye başvurusu üzerine mahkûmiyeti kaldırılabilir. Söz konusu maddede mahkûmiyetin “ödenmesinin” ve kaldırılmasının mahkûmiyete bağlı belli hakları kullanmaktan
177 Aliyev, Tariyel, s. 74.
60
yoksun bırakılma durumunu da ortadan kaldırdığı ibaresi de yer almaktadır. Mahkûmiyete bağlı hak yoksunluklarından birde kişinin milletvekili seçilme hakkının men edilmesidir ve bu hüküm uyarınca mahkûmiyeti “ödenmiş” veya “kaldırılmış” olan kişiler milletvekili seçile bilirler. Dolayısıyla seçilme hakkı ile ilgili yasağın kişiyi ömür boyu takip etmemiş olması isabetli bir düzenleme olarak dikkati çekmektedir178
.
(6) Görev Uyuşmazlığı, bazı kamu hizmetinde bulunanlar görevlerinden dolayı seçimlerde aday olamıyorlar. Bu yasaklamalara ilişkin kuraların, iki yönlü koruma özeliği vardır. Bir yandan kamu hizmetinin seçim amaçları için kullanılmasını önlemek, öte yandan seçmeni kamu görevlilerinin baskılarına karşı korumaktır179. Azerbaycan Anayasasına (m.85/2) ve Azerbaycan Seçim Mecellesine göre (m. 14/2) “yürütme veya yargı organlarında çalışan, bilimsel, pedagojik ve yaratıcı faaliyetler istisna olmak üzere, diğer ücretli faaliyetle uğraşan kişiler, Silahlı Kuvvetler mensupları, din görevlileri, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinin milletvekili seçilemezler”.
Ayrıca Seçim Mecellesinin 147’inci maddesine göre, yukarıdaki şartları taşıyan bir kimsenin milletvekili adayı olabilmesi için adaylığın sunulduğu seçim çevresinde 450 seçmen imzasının toplanması gerekir.
Bir kimsenin milletvekili seçilme yeterliği konusunda yukarıdaki şartları taşıyıp taşımadığı konusunda karar vermeye yetkili makam Merkezi Seçim Komisyonudur.