Merkezi Hükümet Teşkilatı Araştırma Projesi (MEHTAP)

Türk bürokrasisinde en büyük reform girişimi 1963 yılında, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİE) öncülüğünde, merkezi hükümetin verimli kamu hizmeti sunumuna olanak verecek bir örgüt yapısına kavuşturulması için yapılan ve merkezi idareyi kapsayan “Merkezi Hükümet Teşkilatı Araştırma Projesi (MEHTAP)” çalışmasıdır. Türkiye merkezi hükümet teşkilatına dair bakanlık, daire ve müesseseler arasında merkezi hükümet görevlerinin dağılış tarzı ve bu dağılışın kamu hizmetlerinde en verimli şekilde gerçekleşmesine imkân sağlayıp sağlamadığını inceleyen ve sonuçta çeşitli tavsiyelerde bulunan, yerli uzmanlar heyeti tarafından hazırlanan en kapsamlı çalışmadır.

Raporun genel amacı; merkezi hükümet görevlerinin rasyonel şekilde dağıtılışını temin etmek suretiyle, daha sistemli ve düzenli bir planlama, daha iyi işleyen bir personel sistemi,

daha çağdaş örgütsel yapı ve daha etkin bir mali kontrol kurmayı hedefleyerek; yapılacak çalışmalara yol göstermeyi amaçlayan tavsiyelerde bulunmaktır.

Bu raporda, üst düzey yöneticiler toplumsal sınıf ve katmanlardan, siyasal bağlantı ve düşüncelerden arınmış varsayılarak76

yönetimi revize etmenin gerekliliğinin bilincinde yeterli sayı ve nitelikte bir grup gibi görülmektedir. Raporun, yönetimi geliştirme bölümünde Türkiye’nin hızlı ve sürekli kalkınması için modern devlet anlayışının gerekliliği belirtilmektedir. Raporda yönetimi geliştirme, düzeltme ve yeniden düzenleme hizmetlerinin her bakanlık ve dairenin görevi olduğu belirtilmekte; tüm bakanlık ve ilgili diğer kurumlarda “İdareyi Geliştirme Komitesi” kurulması önerilmektedir

Türk idaresi üzerine, Türk uzmanlar tarafından yapılmış, geniş çaplı ilk araştırma olan rapor; Türk kamu yönetiminin, çok önemli bir kesimini içermektedir. O zamana kadar bilinen birçok problemi ortaya çıkarıp; tartışılmalarını mümkün kılmıştır. İçerdiği öneriler dolayısıyla daha sonraki “idareyi yeniden düzenleme” çalışmaları için temel nokta olmuştur.

Rapor, merkezi hükümet görevlerinin en uygun şekilde tasnifini sağlamak suretiyle; daha rasyonel usuller, daha sistematik planlama ve koordinasyon, daha etkin mali kontrol ve daha iyi işleyen personel sistemi sağlamayı hedef tutarak; başka tedbirlerin uygulanması için sağlam zemin hazırlamak üzere hazırlanmıştır. Rapor, Merkezi Hükümet Teşkilatının Genel Yapısı (Bakanlar Kurulu, Bakanlıklar, Devlet Bakanlıkları ve Başbakan Yardımcılıkları, Muhtar (Özerk) Kurumlar, Merkezi Hükümet Teşkilatının Taşra Birimleri), Ortak Görevler (Koordinasyon, Planlama, İstatistik, Personel, Teftiş ve Denetleme, Bilimsel Araştırma, Tetkik Kurulları), Geleneksel Görevler (Adalet, İçişleri, Dışişleri), Mali ve İktisadi Görevler (Mali İdare, Gümrük ve Tekel, Ticaret, Sanayi, Enerji ve Tabii Kaynaklar, Tarım, İmar, Turizm), Sosyal Görevler (Sağlık, Sosyal Güvenlik), ve Kültürel Görevler (Kültür ve Eğitim, Vakıflar, Din İşleri) olmak üzere toplam altı ana başlık ve bunların içerisinde yer alan 38 alt başlıktan oluşmakta; ve raporda, tüm konularda önce mevcut durumun tespiti yapılarak, ardından çözüm yolları sunulmuştur. TBMM, Cumhurbaşkanlığı, Genel Kurmay Başkanlığı, Milli Savunma Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Üniversiteler ve Kamu İktisadi

76

Teşebbüsleri inceleme kapsamı dışında tutulmuşlardır.77

Raporda merkezi hükümet ve taşra teşkilatına ilişkin olarak ileri sürülen önerilerin bazıları şunlardır:

-Bakanlar Kurulunun faaliyet alanı, üst yönetimle ilgili ilkeleri belirlemek ve Başbakanın gerekli gördüğü hallerde, bakanlıklar arasında koordinasyon sağlamaktır. Ayrıca, Bakanlar Kurulunun sekretarya hizmetlerini yürütmek üzere Başbakanlığın bünyesinde ve daire düzeyinde bir kabine sekreterliği kurulmalıdır.

-Devlet Bakanları ve Başbakan yardımcılarının görevleri esas olarak; hükümetin Parlamento ile olan ilişkilerinde Başbakana yardımcılık etmek ve kabine içinde komite başkanlığı ve koordinasyondur.

-Başbakanlığa bağlı ve devlet Bakanları tarafından yönetilen kuruluşların ilgili oldukları bakanlıklara bağlanması önerilmektedir. Devlet Planlama Teşkilatı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Devlet Personel Dairesi gibi kuruluşların Başbakanlığa bağlı kalması uygun görülmektedir.

-Merkezi hükümet genel yatırım politikasının esaslarını ve iktisadi devlet teşebbüslerinin yatırım politikalarını tespit etme, dış iktisadi münasebetleri düzenleme, anlaşmaların akdi konusunda müzakereleri yapma ve sonuçlandırma, bağımsız iktisadi ve mali temsilcilikler kurma78 gibi hizmetlerin, bakanlıklar tarafından yerine getirilmesi önerilmektedir. Ayıca, Hükümetin, Adalet, İçişleri, Dışişleri, Milli Savunma, Maliye, Ticaret, Sanayi, Enerji ve Tabii Kaynaklar, Bayındırlık, Ulaştırma, Tarım, İmar ve İskân, Turizm, Sağlık ve Sosyal Yardım, Çalışma, Milli Eğitim ve Kültür bakanlıklarından oluşması önerilmektedir:

- Mülki idare birimlerinin kuruluşunda esas alınan coğrafi durum, iktisadi şartlar ve kamu hizmetlerinin kriterlerine uygulamada uyulmadığı, illerin büyüklüklerinin oransız olduğu ve ilçelerin idare teşkilatlarının karmaşık olduğu vurgulanarak çözüm önerileri getirilmektedir.

- Bucak müdürlüklerinin kaldırılması önerilmektedir.

77

T.C. Başbakanlık, Kamu Yönetiminde Yeniden Yapılanma: Değişimin Yönetimi İçin Yönetimde

Değişim, Ankara, T.C. Başbakanlık, Ekim 2003, s.53.

78

TODAİE, Merkezi Hükümet Teşkilatı Kuruluş ve Görevleri: Merkezi Hükümet Teşkilatı Araştırma

-Bakanlık ve dairelerce, bölge teşkilatı kurulurken sadece kendi hizmet ihtiyaçlarının göz önünde bulundurulması önerilmektedir.

Merkezi hükümet teşkilatınca yerine getirilmesi gereken bazı görevlerin hiç yapılmadığı, merkezin görevi olarak görünmekle beraber gerçekleştirilmeleri için teşkilatlanmaya gidilmeyen görevlerin bulunduğu, görevlerin yapılmasında ve hizmetlerin halka ulaştırılmasında mahalli farklılaşmanın kamu hizmetlerindeki etkinliği azaltmakta olduğu ve kamu örgütlerinin etkinliğinin ve verimliliğinin zamanla azaldığı belirtilmiştir. Mali imkân yetersizliği, personel aksaklıklar, yön gösterme ve gözetim yokluğu, teşkilat bozuklukları, kırtasiyecilik, merkeziyetçilik bu durumun sebepleri olarak gösterilmiştir.